Γράψε… λάθος, Κυριακή 6 Απριλίου 2014

Γράφει ο Σπύρος Καρτσώνης
● Σήμερα έχουμε να πούμε πολλά. Γι΄ αυτό, χωρίς πολλά λόγια στον πρόλογο και με περιορισμένο το πρώτο μέρος θα δώσουμε περισσότερο χώρο στο δεύτερο. Έτοιμοι, λοιπόν; Πάμε!

☺«Ο πληθυσμός της Ελλάδας φτίνει».

Φτύνει, λεβέντη μου, φτύνει! Μερικούς σαν κι εσένα, για να μην τους ματιάσει!

Πολλές φορές φτύνει και στον κόρφο του! Για να διώξει μακριά το φτόνο το φτονερό που φτείρει να χρηστά του ήθη και οδηγεί το φταρτό του σώμα σε πρόωρη φτορά από τα ‘‘φτηνά’’ ελληνικά που ακούει!

Φτύνει ο πληθυσμός της Ελλάδας, φίλε μου, φτύνει! Φτύνει και, δυστυχώς, φθίνει!

☺«Είναι αλήθεια ότι στερείσθε παντελούς πόρου;».

… Βεβαίους κάπους αλλιούς έπρεπε να το πεις, νεαρέ μου, και όχι όπους το είπες. Καθούς γνωρίζεις υπάρχουν μερικές λέξεις που λέγονται επιρρήματα, αλλά δυστυχούς για σένα και για μας δεν γνωρίζεις ακριβούς πότε και πού τα χρησιμοποιούμε. Εντελούς μεταξύ μας: Κακούς βάζεις επίθετο στη θέση επιρρήματος. Πρόσεξέ το σε παρακαλώ αυτό. Και ιδίους πρόσεξε όταν μιλάς μπροστά σε μικρόφωνο. Τα λάθη απαγορεύονται παντελώς!

● «Οι μαθητές της Γ΄ Λυκείου πήγαν πενταήμερη εκδρομή στην Ιταλία» - «Εξαφανισμένος παραμένει μετά την πενθήμερη άδειά του ο βαρυποινίτης…».

Ποιο είναι το σωστό; Πενταήμερη ή πενθήμερη;

Για πάρα πολλά χρόνια η σχολική εκδρομή που διαρκούσε πέντε ημέρες ονομαζόταν πενθήμερη. Ο τύπος πενθήμερη, ενώ παρέμεινε -και μετά την καθιέρωση του μονοτονικού^1- στη διοικητική επίσημη γλώσσα, αντικαταστάθηκε τα τελευταία χρόνια -επειδή θεωρήθηκε λόγιος- στη γλώσσα των μαθητών κυρίως, από τον τύπο πενταήμερη. Σιγά σιγά επεκτάθηκε και σε άλλες χρήσεις: πενταήμερη άδεια / απεργία / εργασία κ.ά.

Το επίθετο πενθήμερος είναι σύνθετο από τις λέξεις πέντε + ημέρα και προήλθε με την εξής διαδικασία: πέντε + ημέρα = πεντ - ήμερος = πενθ - ήμερος, με την τροπή του τ σε θ μπροστά από τη δασεία² του η (η λέξη ημέρα έπαιρνε δασεία), φαινόμενο που παρατηρούμε και σε πολλές άλλες σύνθετες λέξεις (καθημερινός, ανθυπολοχαγός, ανθυγιεινός, καθυβρίζω κ.ά.).³

Η λέξη πενταήμερη (ίσως η πιο διάσημη και γλυκιά λέξη του ελληνικού Λυκείου) είναι αποτέλεσμα του γλωσσικού αισθητηρίου των μαθητών, που μη αναγνωρίζοντας την ήδη από τα ελληνιστικά χρόνια εγκαταλελειμμένη προφορά της δασείας, την έπλασε σε πείσμα των επίσημων γραμματικών κανόνων.

Εν κατακλείδι: Επειδή η γλώσσα είναι ζωντανός οργανισμός και εξελίσσεται, επειδή πλάθεται και προάγεται από το γλωσσικό αίσθημα, επειδή η χρήση είναι νόμος στη γλώσσα και ό,τι διαμορφώνεται στα χείλη του λαού είναι ποτάμι που δε γυρίζει πίσω και επειδή ο τύπος πενταήμερη δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια κλασική περίπτωση ‘‘εν δυνάμει’’ αλλαγής, πιστεύουμε ότι και οι δύο τύποι είναι σωστοί. Απλώς, μέχρι να συμπεριλάβουν τη λέξη πενταήμερη τα λεξικά, οι καθηγητές θα κατεβαίνουν σε ‘‘πενθήμερη απεργία’’ και οι μαθητές θα ονειρεύονται ‘‘πενταήμερη εκδρομή’’! Ο προσεκτικός ομιλητής όμως, αυτός που θέλει να καυχάται ότι προσέχει το λόγο του είναι προτιμότερο να επιλέγει τον τύπο πενθήμερη.  

Λίγες επισημάνσεις: Λέμε: αντηλιακός (αντ[ι] + ηλιακός)  και όχι ανθ-ηλιακός (η λέξη ήλιος έπαιρνε δασεία), απ΄ όλα, απ΄ όσα, απ΄ όπου χωρίς να τρέπεται το π σε φ (οι λέξεις όλος, όσος, όπου έπαιρναν δασεία)

Λέμε εφέτος αντί επέτος. Η λέξη εφέτος προέρχεται από τη φράση επί + έτος. Θα έπρεπε να είναι επ΄ έτος > επέτος, αφού η λέξη έτος δεν παίρνει δασεία, ώστε το επ΄ να γίνει εφ΄ (επετηρίδα, επέτειος). Η χρήση αυτή δείχνει ότι επέδρασαν αναλογικά στο επ΄ έτος φράσεις, όπου η πρόθ. επί εμφανιζόταν ως εφ΄ μπροστά από δασυνόμενη λέξη και το έτρεπαν σε εφ΄ έτος (εφ΄ όσον, εφ΄ εξής κ.λπ.). Έτσι η χρήση υπερίσχυσε του ‘‘ορθού’’.

Το ίδιο έγινε και με τη λέξη μεθαύριο (μετά + αύριον). Ο σωστός τύπος είναι μετ΄ αύριο, αφού η λέξη αύριο δεν έπαιρνε δασεία για να δικαιολογείται το μεθ΄. Ωστόσο και εδώ φαίνεται να επέδρασαν αναλογικά φράσεις όπου η λέξη μετά γινόταν μεθ΄ μπροστά από δασυνόμενη λέξη: μεθ΄ ημέραν (η λέξη ημέρα έπαιρνε δασεία).

---------------

1. Η καθιέρωση του μονοτονικού συστήματος γραφής της γλώσσας μας έγινε το 1982 και σήμαινε την κατάργηση των δύο από τα τρία τονικά σημάδια, δηλαδή της βαρείας (ήδη από τη δεκαετία του ΄50 είχε πέσει θύμα απλοποίησης και το τριτονικό σύστημα είχε γίνει διτονικό) και, κυρίως, της περισπωμένης και την κατάργηση των πνευμάτων, δηλαδή της ψιλής και της δασείας.

2. Κάθε λέξη που αρχίζει από φωνήεν ή δίφθογγο ή από το σύμφωνο ρ παίρνει πάνω σ΄ αυτό ένα ιδιαίτερο σημάδι που λέγεται πνεύμα. Τα πνεύματα είναι δύο: η ψιλή (ʼ) και η δασεία (ʽ).

Σε μερικές λέξεις που άρχιζαν με φωνήεν οι αρχαίοι Έλληνες πρόφεραν την αρχική συλλαβή με μια παχιά πνοή, όπως περίπου θα κάναμε σήμερα αν υπήρχε μπροστά από τις λέξεις αυτές ένα ελαφρύ χι: hίππος, hώρα, hάλας. Όταν αργότερα, στα ελληνιστικά χρόνια, που είχαν γίνει σημαντικές μεταβολές στην προφορά της ελληνικής γλώσσας, οι γραμματικοί της εποχής (οι αλεξανδρινοί) επινόησαν τα τρία τονικά σημάδια (οξεία, βαρεία και περισπωμένη) για να δηλώνεται ο διαφορετικός τρόπος προφοράς της τονισμένης συλλαβής, χρειάστηκε να επινοήσουν και δύο ακόμη σημάδια: ένα για να δηλώνονται με αυτό οι λέξεις που είχαν δασύ πνεύμα, δηλαδή που έπρεπε να προφέρονται με αυτήν την παχιά πνοή, και ένα για να δηλώνονται οι υπόλοιπες λέξεις που, μολονότι άρχιζαν με φωνήεν, δεν έπρεπε να προφέρονται με αυτόν τον τρόπο. Το πρώτο απ΄ αυτά τα σημάδια πήρε το όνομα δασεία (δασύς στα αρχαία ελληνικά σήμαινε ‘‘πυκνός’’, ‘‘παχύς’’) και το δεύτερο (πού ήταν αρνητικό ορθογραφικό σημάδι) πήρε το όνομα ψιλή (ψιλός [με γιώτα, επίθετο] ήταν ο στερημένος, ο γυμνός από κάτι, και στην περίπτωσή μας η λέξη που δεν είχε το δασύ πνεύμα).

Τώρα καταλαβαίνουμε γιατί καταργήθηκε το 1982 -μαζί με τους δύο τόνους- η δασεία με την ψιλή: η χρήση των σημαδιών αυτών δεν ικανοποιούσε καμιά ανάγκη της νεοελληνικής γλώσσας, τη στιγμή που εμείς δεν προφέρουμε με δύο διαφορετικούς τρόπους τις λέξεις που αρχίζουν με φωνήεν. Όλες τις προφέρουμε με ψιλή.

(Το αν έπρεπε να καθιερωθεί το μονοτονικό είναι ένα άλλο -μεγάλο- θέμα. Το ότι το μονοτονικό κατάντησε ατονικό είναι επίσης ένα άλλο -μεγάλο κι αυτό- θέμα!).

3. Μερικές σύνθετες λέξεις που έχασαν ως πρώτα συνθετικά το τελικό τους φωνήεν τρέπουν το προηγούμενο άηχο στιγμιαίο κ, π, τ στο αντίστοιχο εξακολουθητικό χ, φ, θ, όταν το δεύτερο συνθετικό παίρνει δασεία. Έτσι τρέπουν το κ σε χ, το π σε φ και το τ σε θ: καχύποπτος, εφοπλιστής, ανθυγιεινός (επειδή η λέξη όπλο / -ίζω, όπως και οι λέξεις που άρχιζαν από υ έπαιρναν δασεία). Στην παλιά εποχή που σχηματίστηκαν τα σύνθετα αυτά (π.χ. το αφ - ορίζω), το β΄ συνθετικό τους προφερόταν με δασεία στην αρχή (ορίζω, δηλ. hορίζω), και αυτή μαζί με το προηγούμενο σύμφωνο (π.χ. το π), που απόμενε ύστερα από την έκθλιψη του τελικού φωνήεντος, έπαιρνε την προφορά (πh), που γραφόταν τότε με το εξακολουθητικό σήμερα γράμμα (φ).

Αυτό συμβαίνει και όταν ύστερα από έκθλιψη (= μία λέξη χάνει το τελικό της φωνήεν όταν βρεθεί μπροστά από λέξη που αρχίζει από φωνήεν και στη θέση του φωνήεντος που χάνεται σημειώνουμε απόστροφο: με έδιωξε - μ΄ έδιωξε) απομένει στο τέλος της λέξης κ, π, τ και η ακόλουθη λέξη δασύνεται: από ημών = αφ΄ ημών, κατά ημών = καθ΄ ημών (η λέξη ημών έπαιρνε δασεία).

Μάλλον κουραστήκατε σήμερα. Ξεκουραστείτε και τα ξαναλέμε την επόμενη Κυριακή.

kartswnhs@gmail.com