Φιλοσοφίες με την πλάτη στον τοίχο

Γράφει η Παγώνα Κακανοπούλου

Μέρες που είναι, με τη δυσβάστακτη συγκυρία να θέτει ακόμη και υπαρξιακά ζητήματα της Ελλάδας και των Ελλήνων, είναι ενδιαφέρον να παρακολουθήσουμε σχετική συζήτηση στο αντινιούς, με αφορμή κάποια πικρή διαπίστωση για τον τόπο  (από τις πολλές), που έχουν οι αναρτήσεις αυτού του ενδιαφέροντος ιστοτόπου (όπως και πολλών άλλων). Οι «φιλόσοφοι» σχολιαστές του μπλόγκ αποφαίνονται:

« - Εμένα δεν με πειράζει καμία “αναθεώρηση”(σ. της Ιστορίας), αρκεί να είναι τεκμηριωμένη και να στηρίζεται σε έγκυρη αποδεικτική διαδικασία. Όλα τα υπόλοιπα ανάγονται στην ανυπαρξία θεσμών και διοίκησης, και στην καταστροφή, από το 1981 και μετά και όσων υπήρχαν και κουτσά-στραβά λειτουργούσαν. Η στοχοποίηση ολόκληρης επαγγελματικής κατηγορίας, πχ γιατρών, είναι φαινόμενο που εκδηλώθηκε στην τελευταία φάση του σταλινισμού, όπου ο λαός φανατίζονταν από τους κομματικούς ινστρούχτορες εναντίον των “δολοφόνων με τις άσπρες μπλούζες” που συνωμοτούσαν κατά του σοσιαλισμού και του μεγάλου αδελφού (πατρός).  Το ίδιο γίνεται και σήμερα από ένα καθεστώς που δεν είναι βέβαια ολοκληρωτικό, αλλά χρησιμοποιεί την παραδοσιακή σοσιαλιστική δημαγωγία εμπλουτισμένη με στοιχεία διασκευασμένου νεοφιλελεύθερου κυνισμού.  Σε κάθε επαγγελματική κατηγορία στην Ελλάδα, έχει δημιουργηθεί μία ολιγάριθμη “αριστοκρατία”, είτε από νεποτισμό, είτε από ευνοιοκρατία. Δεν είναι όλοι οι γιατροί ίδια κι όμοια, όπως δεν είναι όλοι οι δικηγόροι, οι καθηγητές, οι αστυνομικοί, οι εφοριακοί κλπ. Αλλά, την αδυναμία της διοίκησης, και την αδυναμία της διακυβέρνησης να διοικήσουν και να κυβερνήσουν, προσπαθούν να την χρεώσουν στους υπαλλήλους τους γενικά και αόριστα. Τα υπουργεία πετάνε το τρύπιο μπαλάκι στους υπαλλήλους και μετά λένε ότι οι ανίκανοι και οι κοπρίτες φταίνε που ξεφούσκωσε. Χειρότερη κι από την “αναθεώρηση” της ιστορίας των Βαλκανίων ως προς την διαπαιδαγώγηση της νέας γενιάς είναι η μη-εφαρμογή των νόμων. Για παράδειγμα, όταν ο φοιτητής, ή μαθητής, πηγαίνει στο internet cafe όπου, παρά την απαγόρευση, όλοι καπνίζουν λαμβάνει έμπρακτα το μήνυμα ότι οι νόμοι εδώ είναι εικονική πραγματικότητα. Και μετά μπορεί να βρεί και την ψευδοθεωρητική τεκμηρίωση της άτυπα θεσμοθετημένης αυτής αλητείας σε διάφορα ιδεολογήματα του στυλ “εφαρμογή των νόμων είναι εφεύρεση των ναζήδων Γερμανών”, ή το άλλο “οι νόμοι καταργούνται στην πράξη, στο πεζοδρόμιο, ή στον καφενέ”. Όταν μάθουμε ότι δεν έχουμε συγκροτήσει ακόμη αυτό που ονομάζεται στην Γαλλία “πολιτική κοινωνία”, όταν συνειδητοποιήσουμε ότι είμαστε ακόμη στην κατάσταση του κοτζαμπασισμού, και μάλιστα χωρίς Οθωμανούς (προς το παρόν) και Σουλτάνο, όταν συνειδητοποιήσουμε ότι θα πρέπει να διδαχθούμε τι ακριβώς έγινε στην Ευρώπη και στην Αμερική μετά την Γαλλική επανάσταση, τότε πιθανώς θα δούμε τα τρία κακά της μοίρας μας. Ας ελπίσουμε ότι αυτό δεν θα το κάνουμε σε συνθήκες κυριολεκτικής σκλαβιάς. Οι εθνοσταλινικές κορώνες που καλύπτουν το εθνοκιτς μας με κραυγές, απλώς κρύβουν τα προβλήματα κάτω από το χαλί.

 - Καλά, αλλά να μην λέμε κουβέντα όταν κάποιοι βγαίνουν και λένε ότι η Ελλάδα είναι εικονική πραγματικότητα και λάθος της ιστορίας; Ο καλυμμένος ανθελληνισμός χαρακτήριζε πάντα την “ελληνική” αριστερά.

 - Η έκφραση ότι η σύγχρονη Ελλάδα είναι “ιστορικό λάθος” ανήκει στον Αξελό. Προσωπικά μόνο σαν ακραίο ευφυολόγημα μπορώ να την δεχτώ, αλλά στην ουσία είναι απαράδεκτη. Διότι προϋποθέτει ότι κάποιος, εκτός της Ιστορίας, μπορεί να υπαγορεύει το ιστορικά σωστό ή λάθος, δηλαδή να κατέχει εκ των προτέρων την ιστορική αλήθεια. Αυτά τα ευφυολογήματα που στο τέλος πολλοί τα πήραν σοβαρά προήλθαν από την αποσύνθεση του εγελιανού τρόπου σκέψης. Προϊόν της αποδόμησης του εγελιανιασμού, και της αναστροφής των προσήμων του, ήταν και ο μαρξισμός.

Το ερώτημα αν οι σύγχρονοι Έλληνες είναι “Έλληνες”, είναι, από άποψη ουσίας, άνευ σημασίας και το να απαντήσεις ναι ή όχι δεν έχει κανένα ουσιαστικό νόημα για το ελληνικό πρόβλημα αυτή τη στιγμή. Υπάρχουν, αν θέλεις, λαοί που είναι περισσότερο συνονθυλεύματα από τους νεοέλληνες, όπως οι Εγγλέζοι, για παράδειγμα, που δεν έχουν τέτοιες υπαρξιακές αγωνίες και λειτούργησαν θαυμάσια και λειτουργούν ακόμη σαν “εθνικές” συλλογικές οντότητες. Πολλώ μάλλον οι Αμερικανοί..

- Η αποδόμηση του εγελιανισμού παρήγαγε κυρίως ανορθολογισμό – ήδη από τον 19ο αιώνα. Και ο Γερμανικός εθνικο-ανορθολογισμός (που οδήγησε τελικά στον ναζισμό και τον Χίτλερ), αλλά και οι Ρώσοι ναρόντνικοι αναρχο-μηδενιστές τύπου Μπακούνικν ή Νετσάγιεφ (που συν-διαμόρφωσαν τον μπολσεβικισμό και το σταλινισμό – βλ και το σχετικό βιβίο του Νικολάι Αλεξάντροβιτς Μπερντιάεφ), είναι τοξικά προιόντα “σχάσης”, αποδιάρθωσης του εγελιανισμού. Η “ευθύνη” του ίδιου του Εγέλου – με το πώς διαμορφώθηκε τελικά η σκέψη του στην ώριμη περίοδο – είναι τεράστια συζήτηση και δεν θέλω εδώ να επεκταθώ.
Ένα θα πώ: Αυτά δεν έχουν να κάνουν με ουσιολογικές αναζητήσεις του τύπου “τι Έλληνες, τι μη Έλληνες και τι ανάμεσά τους”.
Το μετα-νεωτερικό ‘anything goes” είναι κατεξοχήν ανορθολογικός τρόπος σκέψης, και προσέβαλε εξίσου καλά, Έλληνες, “ανθέλληνες” και “υπερ-Έλληνες”.
- Ο Ευριπίδης, στην “Ελένη”, έχει εξηγήσει επαρκώς τις παγίδες που στήνει το παράλογο, η “σκιαμαχία”. Στην εξόντωση ενός λαού και το φόνο χιλιάδων – από τους από δώ και από εκεί – ο Ευριπίδης απαντά με το παράλογο του «ειδώλου – Ελένης»: Γιατί και για ποιόν; Για ένα πουκάμισο αδειανό; Για τα καπρίτσια των “θεών” – των όποιων “θεών”; Μια αθάνατη, διαχρονική απάντηση. Ισχύει από την Τροία μέχρι τη Σρεμπρένιτσα – και ποιός ξέρει τι επιφυλάσσει το μέλλον.
Χωρίς ανορθολογισμό, κανείς δεν θα είχε πίστη σε είδωλα απατηλά.

-  Μην βιάζεσαι να πάρεις αμυντική στάση, διότι δεν πρόκειται να διαφωνήσω μαζί σου αυτή την στιγμή. Πράγματι, αυτό είναι ο ύστερος εγελιανισμός. Αλλά οι λεγόμενοι νεο-εγελιανοί είναι κυρίως αυτό που λέμε η “αριστερά του εγελιανισμού”. Στους λεγόμενους “αναρχο-μηδενιστές” λησμόνησες να περιλάβεις και τον Stirner (Der Einzige und sein Eigentum), ο οποίος είναι και αυτός νόθο παιδί του εγελιανισμού. Πάντως, νομίζω ότι ο πιο αξιόλογος εκπρόσωπός τους ήταν ο Feuerbach, ο οποίος έγινε εδώ περισσότερο γνωστός από τις θέσεις του Μαρξ για τον Φόυερμπαχ και ειδικά την τελευταία που λέει περίπου “το ζήτημα δεν είναι να ερμηνεύσουμε τον κόσμο, αλλά να τον αλλάξουμε”. Ποιος αλήθεια από τους σημερινούς αθεϊστές, ή από αυτούς που κάνουν κριτική στον χριστιανισμό, έχει υπόψη του το σκανδαλώδες για την εποχή του βιβλίο Das Wesen des Christentums (η ουσία του Χριστιανισμού); Φυσικά ο Hegel τον είχε αποκηρύξει. Ο Μαρξ βρήκε ανοιχτή την πόρτα από τον Feuerbach και μπήκε, και μετά του έκανε και κριτική από αριστερά. Από φιλοσοφική άποψη ο μετέπειτα πασίγνωστος Μαρξ είναι μία ασήμαντη στιγμή της εγελιανής αριστεράς.

Αλλά, η εγελιανή αριστερά είχε τρομερή ιδεολογική επιρροή στις παρυφές της αριστεράς μέχρι πολύ πρόσφατα. Πλανιόταν στον αέρα του Μάη του ’68. Σου υπενθυμίζω απλώς την Internationale Situationiste (αυτοί κι αν ήταν νεοεγελιανό παραλήρημα!) του Γκύ Ντεμπόρ, τον Ραούλ Βανεγκέμ. Εν μέρει και ο Γκοντάρ έχει επιρροές. Και πολλοί άλλοι.

- Δεν διαφωνώ αγαπητέ με πολλά απ’ όσα αναφέρεις, ειδικά για Stirner, Feuerbach και τους “αριστερούς εγελιανούς” του 1830 – 1860. Τουναντίον. Ο Μάρξ όμως, δεν εξηγείται μόνον με την εγελιανή κληρονομιά – ιδίως ο “ώριμος”. Έχει πάρει πολλά – ανομολόγητα – από τον θετικισμό του Αυγούστου Κόντ και τον Δαρβινισμό της εποχής του. Αλλά το βαθύ πρόβλημα ίσως είναι ο ίδιος ο Hegel: Η εξέλιξη από τη νεανική του “δι-υποκειμενική” και “επικοινωνιακή” φάση πριν το 1800 (όταν ήταν συγκάτοικος στο ίδιο φοιτητικό δωμάτιο του Τübingen με τους Schelling και Ηölderlin, αλλά και “κολλητός” με τον Friedrich Schiller), στην μετά την Ιένα περίοδο, όταν θεώρησε την «διυποκειμενική» κατεύθυνση ως αυταπάτη και την εγκατέλειψε, προς χάριν της πραγματοποίησης του Λόγου μέσω της πολιτικής, του κράτους και της ιστορίας. Ακριβώς οι Situationist και ο Γκοντάρ ήθελαν να “πολιτικοποιήσουν” την καθημερινή ζωή, να κάνουν δημόσιο και το ιδιωτικό. Οι αυταπάτες του ’68! Στην αντίθετη άκρη, ο Habermas που αντλεί επίσης από τον Έγελο αλλά τον διαβάζει κριτικά, δεν εμπιστεύεται ιδιαίτερα την πολιτική: Ενώ στις προκαπιταλιστικές κοινωνίες, σύστημα και βιόκοσμος δεν ήταν διαχωρισμένα και αποτελούσαν μία ενότητα, στον καπιταλισμό, το αυτονομημένο σύστημα με τα μέσα ελέγχου που διαθέτει (χρήμα και εξουσία), «αποικιοποιεί» τον βιόκοσμο του ανθρώπου. To “σιδερένιο κλουβί” του Max Weber….»

   Η δική μας απάντηση σε αυτές τις διαπιστώσεις:  Οι μεγάλες φιλοσοφίες όπως αυτή του Έγελου που είναι η θεωρητική βάση του Δυτικού καπιταλιστικού αρχιτεκτονήματος αποτελούν τους πυλώνες προωθημένων ευρωπαϊκών κοινωνιών όπου στόχος είναι η ευημερία και οι ισχυρές άμυνες σε παγκόσμιες οικονομικές κρίσεις, όπως αυτή που βιώνουμε σήμερα. Οι αναπόφευκτες καπιταλιστικές κρίσεις συνοδεύονται με πρόνοιες για κάθε στρέβλωση ή αδικία του συστήματος, που αφορά στους ανθρώπους. Εκεί (στην Ευρώπη) ακόμη και αν είσαι άνεργος δεν σε απειλεί το φάσμα της πείνας (προστατεύεσαι με κρατική πρόνοια), αν είσαι άρρωστος, χωρισμένος, μόνος, μονογαμικός, ιδιαίτερος, ανίκανος, το σύστημα έχει βρει τους τρόπους να σε προστατεύει. Αυτή είναι και η στόχευση μεγάλων φιλοσοφιών, να κατασκευάσουν συστήματα που θα αγκαλιάζουν κάθε ανθρώπινη ύπαρξη. Αυτές οι φιλοσοφίες είναι η αρχή και το αποτέλεσμα όλων αυτών των ιστορικών κινήσεων που οδήγησαν στη συγκρότηση της Ευρώπης. Αυτής της Ευρώπης που ναι μεν δεν βρίσκει τρόπο να ενωθεί, αλλά  τουλάχιστον,  όσον αφορά στις χώρες του κέντρου, μπορεί κανείς να πει ότι εκεί το άτομο έχει τις προκείμενες και το πεδίο να κινείται με ασφάλεια και σχετική ελευθερία. Ήταν πράγματι τόσο ακραία η ρήση του Αξελού,  ότι η Ελλάδα είναι λάθος της ιστορίας; Είναι μια μεγάλη φιλοσοφικοϊστορική συζήτηση αυτή και δεν είναι του παρόντος, να συμφωνήσουμε δε με τους blogers ότι ήταν ακραίο ευφυολόγημα, αλλά σε μια Ελλάδα που όλα καταρρέουν και τώρα φαίνονται καθαρά οι αδικίες και τα τεράστια λάθη, ποιοί θα αναλάβουν να απαλύνουν τις πληγές των χαμένων; Η οικογένεια, κάποιοι φίλοι, ο κανείς; Τίποτε δεν είναι αρκετό πια. Στα βάραθρα που ανοίγονται μπροστά μας η σκέψη, η ανθρώπινη συμπεριφορά, η αξία των ανθρώπινων υπάρξεων, ό,τι μας κάνει να αισθανόμαστε το μεγαλείο της ζωής, στροβιλίζεται στο χάος και στο σκότος. Αυτό δεν το προέβλεψαν τα μεγάλα πνεύματα της Ευρώπης, όταν έφτιαχναν αυτά τα συστήματα που στήριξαν τον πολιτισμό και το άτομο (όσο το έκαναν). Κάποιοι στο μέλλον θα γελούν πικρά όταν θα μελετούν τις φιλοσοφικές τους αρχές.