Ο κόσμος και ο άνθρωπος (Α΄ Μέρος)

Του Κώστα Μπούζα
1. Οι στοχασμοί
Άνθρωπος μες στους ανθρώπους. Στο κέλυφος ενός μικρού πλανήτη γαντζωμένος, στις όχθες του Σύμπαντος εγκλωβισμένος, συνεχίζω να κάνω αυτό για το οποίο λες κι είμαι πλασμένος. Αναρωτιέμαι...

Αναρωτιέμαι για όλα όσα με περιβάλλουν και όλα όσα με απαρτίζουν. Για όσα σκέφτομαι κι εκείνα που αισθάνομαι. Αυτά που υποθέτω και τ΄ άλλα που φαντάζομαι.

Τι είναι εν τέλει η φαντασία; Τι είναι η σκέψη και τι το συναίσθημα; Και πώς συνδέονται όλα αυτά με την ύλη και τα φαινόμενα γύρω μας;

Έχει ειπωθεί ότι ο άνθρωπος αποτελείται από σώμα, ψυχή και πνεύμα. Κι ο κόσμος, πολλοί υποστηρίζουν, το ίδιο. Είναι ο κόσμος το σώμα του Θεού; Ή αλλιώς, ο Θεός είναι εκείνος που εμψυχώνει και πνευματοποιεί τον κόσμο;

Αυτοί είναι οι τρεις τομείς, στους οποίους κινήθηκε η φιλοσοφία από παλιά: Κόσμος – Άνθρωπος – Θεός. Και σ΄ αυτούς θα συνεχίσει να κινείται, όσο θα υπάρχει.

Είναι δυνατόν, όμως, να υπάρξει κάποτε μια τελική απάντηση σε όλα αυτά τα ερωτήματα; Σ΄ αυτό το στάδιο εξέλιξης του ανθρώπου μάλλον όχι. Ίσως να μην υπάρξει ποτέ με τον τρόπο που την φαντάζεται, όσο είναι εγκλωβισμένος στην παρούσα μικροσκοπική πραγματικότητά του.

Παρ΄ όλα αυτά, αυτός ο μικρός άνθρωπος είναι παράλληλα και μέγας, διότι έχει ένα χαρακτηριστικό, στο οποίο μάλιστα οφείλει το όνομά του. Θρώσκει άνω – με τη μεταφορική έννοια αυτή τη φορά. Με άλλα λόγια είναι φτιαγμένος για ψηλά. Οραματίζεται, ονειρεύεται, στοχάζεται, τι όμως; Κάποια χαμένη πατρίδα; Ένα αδιόρατο μέλλον; Κάποιο κομμάτι του εαυτού του που απέμεινε εκεί και τώρα νοιώθει να του λείπει;

Κι αν δεν υπάρξει ποτέ απάντηση, ποιο το κέρδος να θέτει κανείς συνεχώς ερωτήματα; Ποιος ο λόγος διαρκώς ν΄ αναρωτιέται; Μα αυτή η ίδια ερώτηση, αυτή είναι το κέρδος. Τα “τραγικά” εξ άλλου ερωτήματα δεν έχουν απάντηση, όπως είπαν και οι Αρχαίοι. Τίθενται παρ΄ όλα αυτά, γιατί είναι ζωτική ανάγκη της ψυχής. Έτσι παίρνει ανάσα. Έτσι ζει…

2. Το πλαίσιο

Λοιπόν, εν αρχή ην το Σύμπαν. Ποιο είναι αυτό; Το παν; Το τίποτε; Ένα απειροελάχιστο άτομο άπειρης ύλης που εξερράγη ξαφνικά, με μια μεγαλειώδη μεγάλη έκρηξη και από τότε συνεχώς διαστέλλεται; Μια “λευκή οπή” που διοχετεύει στο δικό μας χωροχρόνο απόβλητα κάποιου άλλου σύμπαντος, μητρικού μας; Μήπως και το δικό μας Σύμπαν γεννά, με τη σειρά του, νέα Σύμπαντα, τόσα όσα οι μαύρες τρύπες που διαθέτει;

Το σύμπαν είναι τελικά το παν; Και τι σημαίνει αυτό; Άτομα ύλης , που τελικά υποδιαιρούνται σε όλο και μικρότερα μέρη, με τα χαοτικά κενά να δεσπόζουν μεταξύ τους; Το πιο μικρό υπάρχει στ’ αλήθεια; Μήπως είναι απλά ένας στρόβιλος ενέργειας; Και πίσω από αυτό τι βρίσκεται; O Θείος σπινθήρας, μια άπειρα μεγάλη σκέψη και δύναμη; Ζούμε, εν τέλει, μέσα στ΄ όνειρο του Θεού;

Το είπαμε και Κόσμο, θαμπωμένοι από το μεγαλείο και το κάλλος. Στολίδι δηλαδή. Και παλέψαμε να τον γνωρίσουμε, αφού τον αγαπήσαμε. Πως θα μπορούσε να γίνει άλλωστε διαφορετικά; Έπρεπε να τον τακτοποιήσουμε στο σχήμα του νου μας. Υπάρχουν είπαμε ο χώρος και ο χρόνος, που είναι το πλαίσιο της ύπαρξης, το σκηνικό θα μπορούσαμε να πούμε του κοσμικού θεάτρου. Υπάρχουν ακόμη η ύλη και η ενέργεια, που είναι αυτή καθ΄ εαυτή η ύπαρξη. Ο κοσμικός μας θίασος με άλλα λόγια.

Σταθήκαμε ενεοί, μπροστά στην αποκάλυψη – και ανακάλυψη – που οδηγούσε, με τη σειρά της, σε άπειρα μονοπάτια. Σε αυτά βαδίζουμε έκτοτε, ψηλαφώντας όλο και μεγαλύτερα βάθη, όλο και πιο μακρινούς ορίζοντες. Μοιραία όμως θέσαμε και ένα άλλο ερώτημα στον εαυτό μας. Ποιος είναι αυτός που ερευνά; Τι είναι ο άνθρωπος και γιατί άνω θρώσκει; Αναζητώντας ποιον και τι; Πόσα ερωτήματα στ΄ αλήθεια. Πιο πολλά από τις διαθέσιμες απαντήσεις, ξεπηδούν πιο γρήγορα κι από την ίδια τη σκέψη.

3. Η ουσία

Όταν ο πρωτόγονος άνθρωπος στάθηκε στις όχθες αυτού του κόσμου, ασυναίσθητα ίσως, έψαυσε κι αυτός τα όριά του. Στο ερώτημα: “Που”, η ματιά του πλανήθηκε εκεί που ο ουρανός αγκαλιάζει τη Γη, στα όρια του ορίζοντα. Κι έμαθε να ξεχωρίζει την Ανατολή και τη Δύση, σημεία ζωτικά, μιας και συνδέονται με το ζωοδότη Ήλιο. Αλλά και το Βορρά – τον είπαν και Βορέα – και το Νότο, απ΄ όπου κατέφθαναν οι παγωμένοι ή οι ζεστοί άνεμοι. Και έδεσε ετούτα τα σημεία με αστέρια, για να τα βρίσκει εύκολα. Και έδωσε και στους ανέμους ονόματα, ανάλογα με την κατεύθυνσή τους και τις ιδιότητές τους. Ο Απάρκτιος, ο Απηλιώτης, ο Ζέφυρος, ο Μεσημβρινός...

Προχωρώντας στο ερώτημα: “Πότε”, αντιλήφθηκε την εναλλαγή των εποχών. Χειμώνας, Άνοιξη, Θέρος, Φθινόπωρο. Κι ολόκληρο τον κύκλο τον ονόμασε έτος, ή ενιαυτό, ή χρόνο. Κι έμαθε να ξεχωρίζει τις εποχές απ΄ τα σημάδια τους, αλλά και τις επιπτώσεις τους στη φύση και στον ίδιο. Την εναλλαγή ημέρας και νύχτας την είχε αντιληφθεί πολύ πιο πριν και είχε μάθει κάθε πρωί να προσεύχεται για τον ερχομό του ήλιου και κάθε βράδυ να κουρνιάζει στο απάγγειό του για να απαλύνει τους κόπους της ημέρας.

Τότε έφτασε στο πιο συγκλονιστικό ερώτημα που είχε θέσει ποτέ: “Tι”... Κι έφερε το βλέμμα του ένα γύρο στον κόσμο. Κι αντίκρισε τη στέρεα ξηρά που πατούσε. Την ανήσυχη, ευρύστερνη θάλασσα, που δεν ησύχαζε στιγμή. Τον απέραντο Ουρανό, απροσπέλαστο και μυστηριώδη. Τον Ήλιο που ζέσταινε, φώτιζε κι έδινε ζωή. Και ονομάτισε: γη, νερό, αέρας, φωτιά...

Ικανοποιημένος πια ο άνθρωπός μας από τις νοητικές του κατακτήσεις, αποφάσισε να προχωρήσει ένα βήμα παρακάτω, αφού πλέον ένοιωθε έτοιμος γι’ αυτό. Και βάλθηκε, πρώτα πρώτα, να καλύψει τις ζωτικές του ανάγκες κι έπειτα να γνωρίσει τον ίδιο του τον εαυτό, που ήδη προαισθανόταν ότι ήταν κι αυτός ένας ολόκληρος κόσμος.