Η ποντιακή διάλεκτος και «ο Αστερίκον ο τεμέτερον»

 Γράφει ο Θεοφάνης Μαλκίδης
1. Η ποντιακή διάλεκτος, η πλησιέστερη προς την αρχαία ελληνική γλώσσα, ομιλούμενη σήμερα διάλεκτο
Όπως γράφει ο καθηγητής Γ. Σαββαντίδης, η ποντιακή είναι μία διάλεκτος της Ελληνικής γλώσσας που ξεκινάει από τα χρόνια του αποικισμού των Ελλήνων της Ιωνίας και την εγκατάστασή τους στον Πόντο. Μέχρι τον 19ο αιώνα δεν έχουμε καθόλου γραπτά κείμενα για τη διάλεκτο, και η ποντιακή αποτελούσε το σημαντικότερο μέρος της προφορικής παράδοσης, μία διάλεκτο την οποία ονόμαζαν (και ονομάζεται) «ρωμέικα». Η καταγραφή διαλεκτικών κειμένων αρχίζει παρά στα τέλη του 19ου αιώνα και γίνεται συστηματικότερη από το 1928 με την ίδρυση του “Αρχείου Πόντου” στην Ελλάδα, από την Επιτροπή Ποντιακών Μελετών υπό τον Μητροπολίτη Τραπεζούντας Χρύσανθο και στη συνέχεια από τον π. Ανθ. Παπαδόπουλο.
Ο Μ. Τριανταφυλλίδης αναφέρει τρεις μεγάλες ομάδες στην ποντιακή διάλεκτο: (α) τα οινουντιακά (με έντονες επιδράσεις από την κοινή νεοελληνική) (β) τα τραπεζουντιακά και (γ) τα χαλδιώτικα (με μεγαλύτερες επιδράσεις από την τουρκική). Ο π. Α. Παπαδόπουλος κατατάσσει στα εξαιρετικής σημασίας βιβλία του για την ποντιακή διάλεκτο, τα επιμέρους ποντιακά ιδιώματα σε 6 κύριες ομάδες: α) ιδίωμα Τραπεζούντας, Ματσούκας, Σάντας και Χαλδίας (το πολυπληθέστερο) β) Όφη και Σουρμαίνων γ) Κερασούντας και Τρίπολης δ) Οινόης ε) Αμισού και στ) Ινέπολης.

Απομονωμένος, γεωγραφικά και γλωσσικά ο Πόντος διατήρησε αρκετά αρχαϊκά γλωσσικά στοιχεία, όπως αναφέρει ο Γ. Σαββαντίδης. Το λεξιλόγιο της διαλέκτου έχει πολλά δάνεια από τις γλώσσες και διαλέκτους με τις οποίες ήρθε σε επαφή (λατινική, τουρκική, αρμενική, γεωργιανή, κουρδική, κ.ά ).

Η ποντιακή διάλεκτος επηρεάστηκε σημαντικά από το μεταναστευτικό ρεύμα προς τη Ρωσία, μετά τον 17ο αιώνα και από τη βίαιη εκδίωξη μετά τη Γενοκτονία, στις αρχές του 20ου αιώνα. Πολλοί ομιλητές της διαλέκτου εγκαταστάθηκαν στον Ελλαδικό χώρο, και μερικές δεκαετίες αργότερα έφυγαν σαν μετανάστες στην Ευρώπη (Γερμανία), Αυστραλία, ΗΠΑ και Καναδά, όπου εκεί ομιλείται ακόμη. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούσαν οι πρώτης γενιάς επιζώντες της Γενοκτονίας οι οποίοι εγκαταστάθηκαν στη Φιλαδέλφεια των ΗΠΑ, οι οποίοι πήγαν απευθείας από τον Πόντο και μέχρι πρόσφατα μιλούσαν αποκλειστικά και μόνο Ποντιακά! Παράλληλα, αφού η ελληνοτουρκική ανταλλαγή των πληθυσμών έγινε στη βάση του θρησκεύματος, παρέμειναν στον Πόντο ελληνόφωνοι μουσουλμανικοί πληθυσμοί, διάλεκτος η οποία εκτός από το γεγονός ότι δεν διδάσκεται, απαγορεύεται να ομιλείται δημοσίως. Επίσης μία μεγάλη ομάδα ομιλητών της Ποντιακής βρίσκεται στην πρώην Σοβιετική Ένωση, όπως και στην Ελλάδα ως νεοπρόσφυγες από τις πρώην σοβιετικές δημοκρατίες.

Στον ελλαδικό χώρο, όπως επισημαίνει ο άλλος σημαντικός μελετητής της διαλέκτου, ο καθηγητής Δ. Τομπαίδης, ομιλείται πλέον ως δεύτερη γλώσσα σε περιβάλλοντα οικεία, οικογενειακά ή φιλικά και η χρήση της αποσκοπεί στην επιβεβαίωση πιο πολύ της κοινής καταγωγής και στην εκδήλωση της επιθυμίας για διατήρηση της γλώσσας.

2. Τα μηνύματα ελπίδας για την ποντιακή διάλεκτοΗ ποντιακή διάλεκτος παρά τα προβλήματα που αντιμετωπίζει αποτελεί μία ζωντανή «γλώσσα». Τα ελπιδοφόρα παραδείγματα πολλά.
Η δημοσίευση, με αφορμή την παγκόσμια ημέρα των γλωσσών, από την UNESCO (Η εκπαιδευτική επιστημονική και πολιτιστική οργάνωση των Ηνωμένων Εθνών) του διαδραστικού Άτλαντα των γλωσσών του πλανήτη σε κίνδυνο (http://www.unesco.org/culture/languages-atlas/index.php ) , δημιουργεί νέα δεδομένα για την ποντιακή διάλεκτο. Ο Άτλαντας των παγκόσμιων γλωσσών σε κίνδυνο απαριθμεί 18 γλώσσες στην Τουρκία που αντιμετωπίζουν την εξαφάνιση, όπου μεταξύ των άλλων συμπεριλαμβάνεται η ποντιακή διάλεκτος στον κατάλογο των γλωσσών που κινδυνεύουν, προτείνοντας συγκεκριμένα μέτρα για τη διάσωσή της. Επιπλέον αναφέρει 300.000 ως ομιλητές της διαλέκτου.

Η δημοσίευση του Άτλαντα της UNESCO αποτελεί μία σημαντική εξέλιξη για την Ποντιακή διάλεκτο, αφού για πρώτη φορά γίνεται αναφορά σ’ αυτήν από όργανο του ΟΗΕ. Μάλιστα η αναφορά αυτή συμπίπτει με την προσπάθεια που γίνεται τα τελευταία χρόνια για διατήρηση της διαλέκτου και ανάκτησης της ταυτότητας ενός πληθυσμού, που βιώνει την τρομοκρατία και τις διώξεις και κάνει καθημερινές εκπτώσεις στην ποιότητα ζωής του.

Ακόμη η δημιουργία της ελεύθερης διαδικτυακής εγκυκλοπαίδειας Wikipedia στην ποντιακή διάλεκτο, (http://pnt.wikipedia.org ), η οποία αναπτύσσεται συμμετοχικά από εθελοντές χρήστες, αποτελεί σημαντική εξέλιξη.
Τα άρθρα της συγκεκριμένης εγκυκλοπαίδειας γράφονται αποκλειστικά στην ποντιακή διάλεκτο, με στόχο από τώρα και στο εξής να μπορεί να ανατρέχει ο κάθε ενδιαφερόμενος, που θέλει να εξασκήσει τις γνώσεις του στην ποντιακή διάλεκτο και παράλληλα να καλυφθούν κυρίως τα «ποντιακά θέματα» και όχι μόνο.

Στην προσπάθεια διάσωσης της ποντιακής διαλέκτου θα πρέπει να προσθέσουμε τη διδασκαλία της πλέον, μετά από πρωτοβουλία του Πανελλήνιου Συνδέσμου Ποντίων Εκπαιδευτικών, αλλά και τη συγγραφή του σχετικού εγχειριδίου ( βλ. το εγχειρίδιο στο σύνδεσμο http://www.e-papadakis.gr/files/pontiaki_glossa.pdf )
Στο πλαίσιο αυτής της προσπάθειας έχει εκπονηθεί ένα πρόγραμμα διδασκαλίας της ποντιακής διαλέκτου, το οποίο εντάχθηκε στα προγράμματα τοπικής εμβέλειας της Δια Βίου Μάθησης.

Επίσης στην προσπάθεια για την Ποντιακή διάλεκτο θα πρέπει να προστεθούν και οι δραστηριότητες των Συλλόγων Ποντίων τόσο στο εσωτερικό όσο και το εξωτερικό.

3. Ο Αστερίκον ο τεμέτερον
Επειδή πολλές φορές γίνεται αναφορά για το γεγονός ότι οι νέοι και τα παιδιά δεν μιλούν Ποντιακά, παρότι τα καταλαβαίνουν, η κυκλοφορία κόμιξ στην ποντιακή διάλεκτο, αποτελεί μία έξυπνη και σύγχρονη προσέγγιση του ζητήματος.

Η πρωτοβουλία για έκδοση κόμιξ της παγκοσμίως αγαπημένης σειράς των Uderzo και Goscinny, Αστερίξ στα ποντιακά, αποτελεί τομή στη προσπάθεια διάσωσης της ποντιακής διαλέκτου, αφού γίνεται κτήμα μικρών αλλά και μεγάλων θαυμαστών των περιπετειών του Γαλάτη ήρωα. Ένας ήρωας ο οποίος ξεπέρασε πλέον τα 50 έτη ζωής, οι περιπέτειές του έχουν πουληθεί σε 325 εκατομμύρια αντίτυπα των 33 ιστοριών- ορισμένες έχουν γίνει και ταινίες- με μεταφράσεις σε πάνω από 107 γλώσσες και διαλέκτους.

Έτσι ήρθε και η σειρά των ιστοριών όπου ο Αστερίξ και οι άλλοι ήρωες του ανυπότακτου Γαλατικού χωριού μιλούν Ποντιακά. Μέχρι σήμερα ο Αστερίξ, «ο Αστερίκον ο τεμέτερον», έχει δώσει μετά από την σημαντική δουλειά του καθηγητή Γ. Σαββαντίδη, ο οποίος μετέφερε στην ποντιακή διάλεκτο τα κείμενα, με τις περιπέτειές του «Το ζιζάνιον», «Σπαθία και Τριαντάφυλλα» και «ο Αστερίκον σα Ολυμπιακά τ’ αγώνας», την ευκαιρία να γίνει διακριτή και αποδεκτή η ποντιακή διάλεκτος σε όλους τους Έλληνες.

"Πενήντα χρόνα προτού γεννίεται ο Χριστόν οι Ρωμαίοι (κι λέγω τ΄εμετέρτς, αλλά εκείντς α σην Ρώμην τη Ιταλίας) επάτεσαν τον κόσμον όλον. Αέτς πα, όλον η Γαλατία έτον αφκά α σοι Ρωμαίοις - ντο λέγω; κ'έτον όλον ! Εναν χωρίον με Γαλάτες ανυπόταγους κι προσκυνά τοι Ρωμαίοις, αντιφέρκεται πάντα και αντιβάλλ΄ αντίστασην ! Αέτς πα οι Ρωμαίοι λεγεωνάριοι που ωρίαζαν τα κάστρα σο Πετίμπονον, σο Ακουάριον, σο Λάβδανον και σο Μπαμπάορον εύραν την πελάν ατουν.

Μέσα από το κόμιξ, μέσα από τον αγαπητό Αστερίξ, που έγινε ο Αστερίκον, η ποντιακή διάλεκτος ζωντανεύει και προσεγγίζει με τον γνωστό και μοναδικό τρόπο των εμπνευστών του, τον Πόντο και τη διάλεκτο των εκεί Ελλήνων “με την παράξενή (του) γλώσσα και με τη λύπη των Γραικών των μακρινών εκείνων”, όπως γράφει ο Καβάφης. Από την Αυστραλία, την Τουρκία, τη Ρωσία και τη Γερμανία, μέχρι τις ΗΠΑ, τον Καναδά και κάθε ποντιακό χωριό και γειτονιά στην Ελλάδα. Είναι μία μοναδική ευκαιρία για να υπάρξει έλξη προς την ποντιακή διάλεκτο από νέους ανθρώπους, είναι μία σημαντική στιγμή, όπου το χθες, συνδυάζεται αρμονικά και παραγωγικά με το σήμερα και το αύριο.