Οι αραβικές εξεγέρσεις βάζουν στο μικροσκόπιο την οργάνωση των εξαρτημένων χωρών

Γράφει η Παγώνα Κακανοπούλου

Ένα πολύ ενδιαφέρον άρθρο του πολιτικού επιστήμονα Ζακί Λαϊντί βρήκαμε στον Μόντ για τις αραβικές χώρες και μας κέντρισε την προσοχή ο τρόπος που αναλύει το βίο και την πολιτεία της εξουσίας των χωρών αυτών. Ιδιαίτερα για την Αίγυπτο, η διαπίστωση ότι το κράτος δεν ήθελε την αυτόνομη ιδιωτική ανάπτυξη, μας φέρνει σε αντιπαραβολή με τα παράπονα των δικών μας ανθρώπων που τολμούν να ανοίξουν τα φτερά τους στη χώρα μας. Υπάρχει γενική οδηγία για ύψωση εμποδίων; Το άρθρο λέει τα εξής:    «..Η μακροβιότητα των αραβικών καθεστώτων είναι ένα γεγονός εντελώς ιδιαίτερο, σε παγκόσμιο επίπεδο.

Στην Αίγυπτο, ο Μουμπάρακ βρίσκεται στην εξουσία εδώ και τριάντα χρόνια. Στη Υεμένη, ο πρόεδρος Σαλέχ κυβερνά 32 χρόνια. Στη Λιβύη, ο Καντάφι κρατά τα ηνία της χώρας του εδώ και σαράντα χρόνια. Στη Συρία, η δυναστεία των Ασάντ κυβερνά εδώ και σαράντα χρόνια. Ο Μπεν Αλί έκλεισε είκοσι τρία χρόνια στο «θρόνο» της Τυνησίας. Στην Αλγερία, ο κ. Μπουτεφικά κυβερνά δέκα μόλις χρόνια, αλλά ήταν ήδη υπουργός εξωτερικών τη χρονιά που... δολοφονήθηκε ο Κένεντι!  Κατ αρχήν, όλα αυτά τα καθεστώτα -ή σχεδόν όλα- επωφελήθηκαν από την αδιαμφισβήτητη αντιαποικιακή τους νομιμοποίηση. Αυτός είναι ο λόγος που συχνά κατόρθωσαν να αναλάβουν την εξουσία των κρατών τους ανατρέποντας, συχνά δια της βίας, τα μοναρχικά καθεστώτα που είχε «στήσει» η δύση (στο Ιράκ, την Αίγυπτο, τη Λιβύη). Στο Μαρόκο η μοναρχία επιβίωσε, καθώς ταυτίστηκε με τους εθνικούς αγώνες.

  Τα καθεστώτα αυτά ασφαλώς και δεν παρέλειπαν να καταστέλλουν βίαια κάθε αντιπολίτευση και λαϊκή διαμαρτυρία. Αλλά η δίψα του λαού για την (ανεύρετη επί μακρόν) εθνική του αξιοπρέπεια, η θέσπιση αναδιανεμητικών πολιτικών, η αδιαμφισβήτητη επέκταση της εκπαίδευσης, επέτρεψαν στα καθεστώτα αυτά να νομιμοποιούν την άρνησή τους να παράσχουν δημοκρατικά δικαιώματα στο όνομα της προτεραιότητας της οικονομικής μεγέθυνσης.

Μολοταύτα, από το 1973 κι εντεύθεν, οι κοινωνικοπολιτικές ισορροπίες στις χώρες αυτές θα ανατραπούν άρδην, λόγω του τετραπλασιασμού της τιμής του πετρελαίου. Το άνοιγμα των κρουνών του συναλλάγματος που συνεπάγεται αυτή η εξέλιξη θα μετατρέψει τα καθεστώτα αυτά (αλλά και όλες τις πετρελαιοπαραγωγές αραβικές χώρες) σε προσοδοθηρικά, με εντελώς σαφή λειτουργία.

 «Προσοδοθηρικά» λέγονται τα καθεστώτα στα οποία το κράτος ασκεί έναν πολύ έντονο έλεγχο των πλουτοπαραγωγικών πηγών, ενώ ο πλούτος που παράγεται δε συνοδεύεται από παραγωγή εγχώριας προστιθέμενης αξίας, αλλά η αξιοποίησή του εξαρτάται εν πολλοίς από το εξωτερικό. Όταν αναφερόμαστε σε προσοδοθηρικά καθεστώτα, συχνά το μυαλό μας πάει σε πετρελαιοπαραγωγές χώρες, σαν τη Σαουδική Αραβία, τη Λιβύη ή την Αλγερία. Αλλά στην πραγματικότητα υπάρχουν προσοδοθηρικά καθεστώτα που δει είναι πετρελαιοπαραγωγά. Η Αίγυπτος π.χ. ζει από τον τουρισμό, από τα εμβάσματα των Αιγυπτίων μεταναστών στο εξωτερικό, από τα έσοδα της διώρυγας του Σουέζ και από την αμερικανική βοήθεια.

Οι πολιτικές επιπτώσεις αυτής της προσοδοθηρικής διάρθρωσης είναι πως διαμορφώνονται ανισορροπίες μεταξύ κράτους και πληθυσμού, υπό την έννοια πως το πρώτο συσσωρεύει πλούτο, χωρίς να το απασχολεί η παραγωγική απασχόληση του δεύτερου.  Μάλιστα, το κράτος έχει συμφέρον να αντιστρατεύεται την παραγωγική δραστηριότητα του πληθυσμού, που θα επέτρεπε σε ένα τμήμα του να μεταβληθεί σε αυτόνομο παραγωγό πλούτου, πράγμα που με τη σειρά του θα μπορούσε να υπονομεύσει το μονοπώλιο του κράτους στη διανομή των προσόδων. Είναι πολύ καλύτερα για το κράτος να διαπραγματεύεται με ανέργους ή επισφαλώς εργαζομένους, που η πολιτική τους υποστήριξη αγοράζεται εύκολα με την παροχή στέγασης ή άλλων κοινωνικών προνομίων, παρά να επιτρέψει τη δημιουργία μιας τάξης που θα παράγει πλούτο αυτόνομα, πράγμα που θα της επέτρεπε να αυτονομηθεί από το κράτος ή ακόμα και να απαιτεί λογοδοσία για τις πράξεις του ή και να αμφισβητεί την εξουσία του!  Η συντριπτική πλειοψηφία των αραβικών καθεστώτων λειτουργεί σύμφωνα με αυτό το μοντέλο -συν την εξωτερική οικονομική βοήθεια- όπως δείχνουν επί παραδείγματι οι περιπτώσεις της Αιγύπτου ή της Τυνησίας.

Τι συνέβη όμως και αυτό το προσοδοθηρικό υπόδειγμα κατά πάσα πιθανότητα καταρρέει, σε μια εποχή που τα έσοδα από την εμπορία του πετρελαίου αυξάνονταν;

Θα προτείνουμε εδώ τέσσερις εξηγήσεις:

 Η πρώτη αφορά τη δημογραφική διάρθρωση των αραβικών κοινωνιών. Το 1970, ο αραβικός κόσμος αντιπροσώπευε 100 εκατομμύρια ανθρώπους. Σήμερα περιλαμβάνει άνω των 300 εκατομμυρίων, εκ των οποίων 84.5 στην Αίγυπτο, 35.4 στην Αλγερία, 32.4 στο Μαρόκο. Αυτομάτως, η διακυβέρνηση των κοινωνιών αυτών γίνεται πιο πολύπλοκη. Το υπόδειγμα της κρατικής αναδιανομής εξαντλείται, και το προσοδοθηρικό κράτος βρίσκεται αντιμέτωπο με τον πολλαπλασιασμό των δυσαρεστημένων, ιδίως στον εκπτωχευμένο αγροτικό πληθυσμό και στους νέους των πόλεων, που βιώνουν τον κοινωνικό υποβιβασμό. Το πόσο τα προσοδοθηρικά κράτη αποθαρρύνουν την απασχόληση, το επιβεβαιώνουν ξεκάθαρα οι στατιστικές. Όσον αφορά την έκταση της αεργίας και της ανεργίας, η Αίγυπτος καταλαμβάνει την 107η θέση στον κόσμο, το Μαρόκο την 109η, η Αλγερία την 110η, η Ιορδανία την 139η, η Τυνησία την 140ή και η Υεμένη την 185η! Θα έλεγε κανείς πως ο χάρτης των εξεγέρσεων στις αραβικές χώρες αντιγράφει εκείνον της έκτασης της απασχόλησής τους! Οι εξεγέρσεις αυτές λοιπόν σηματοδοτούν την εξάντληση του προσοδοθηρικού υποδείγματος, μιας που, ακόμα κι όταν τα κράτη διαθέτουν τους πόρους που θα μπορούσαν να αποσυμπιέσουν την κοινωνική ένταση, τους είναι όλο και πιο δύσκολο να πείσουν τους πληθυσμούς για την αναγκαιότητα ύπαρξης της ενδημικής ανεργίας, την ίδια ώρα που προσκαλούνται Κινέζοι για να εργασθούν στα μεγάλα έργα υποδομών, όπως π.χ. συμβαίνει στην Αλγερία, όπου η κατάσταση είναι ιδιαιτέρως επίφοβη.

 Η δεύτερη ερμηνεία είναι πως η έκταση της προσοδοθηρίας αύξησε την απληστία εκείνων που κρατούν τα ηνία: η μετατροπή του συνόλου σχεδόν των αραβικών δημοκρατιών σε οικογενειακές δυναστείες συνεπάγεται τη συρρίκνωση της πολιτικής τους βάσης και δημιουργεί μια ακόμα πηγή δυσαρέσκειας, από τη στιγμή που η «thawrit» (η «οικογενειοκρατία») γενικά είναι αντικείμενο επικρίσεων. Στην Αίγυπτο, το κίνημα «κιφαγιά» («φτάνει πια!») γεννήθηκε το 2004, όταν άρχισε να καλλιεργείται η ιδέα της διαδοχής του Μουμπάρακ από το γιο του Τζαμάλ (Gamal).

Η τρίτη εξήγηση έχει να κάνει με τις ανατροπές στο μιντιακό αραβικό τοπίο, που το σφραγίζει η μοναδική επιτυχία του «αλ τζαζίρα», του τηλεοπτικού διαύλου που κατόρθωσε να συνδυάσει την δυτική νεωτερικότητα με τις κοινωνικές και ταυτοτικές αναζητήσεις των αραβικών κοινωνιών. Επιπροσθέτως, η θεαματική ανάπτυξη του διαδικτύου, υπέρτερη εκείνης που συναντούμε σε χώρες σαν την Αργεντινή, την Τουρκία ή τη Χιλή, φανερώνει ένα ισχυρό αίτημα εξόδου από έναν εγκλεισμό που γίνεται όλο και πιο αφόρητος. Το διαδίκτυο μετατράπηκε έτσι σε αιχμή του δόρατος της αραβικής κοινωνίας των πολιτών.

Ο τέταρτος τέλος λόγος που αποσταθεροποιεί τις αραβικές ισορροπίες, είναι ο ισλαμισμός: η βία και η αντι-βία που προκάλεσε, ιδίως εκ μέρους της δύσης μετά την 11η Σεπτεμβρίου, υπήρξε δίχως άλλο ο σημαντικότερος παράγων που εμπέδωσε την στασιμότητα των αραβικών καθεστώτων, που θεώρησαν πως ήταν πλέον άτρωτα, ιδίως μετά τη συντριβή των ισλαμιστών στην Αίγυπτο και την Αλγερία.

 Αυτό που διαφαίνεται στις τρέχουσες πολιτικές εξελίξεις της Τυνησίας και της Αιγύπτου είναι πως οι διαδηλωτές που πλημμυρίζουν τις αραβικές πόλεις δεν αναγνωρίζουν εαυτόν ούτε στο καθεστώς, ούτε όμως και στην ισλαμική αντιπολίτευση. Μεταξύ των βαρβάρων ισλαμιστών και των ξυρισμένων βασανιστών υπάρχει ένας ευρύτατος πολιτικός χώρος, που τώρα σπεύδουν να τον καλύψουν κατά κύματα οι ταπεινωμένες λαϊκές μάζες.

 Αν επιβεβαιωθεί αυτή η θετική εξέλιξη, θα είναι το πρώτο καλό νέο που μας έρχεται από αυτό το σημείο του κόσμου εδώ και μισό αιώνα.»