ΜΝΗΜΗΣ ΛΙΘΟΙ, Επίλογος: Ιστορική μνήμη και σύγχρονη ελληνική κοινωνία

Του Γιάννη Σιταρίδη
Δεν χρειάζονται μαντικές ικανότητες για να διαπιστώσει κανείς τη μεγάλη απόσταση που χωρίζει τις παραπάνω έννοιες. Θα το επιθυμούσα διακαώς, μα είναι αδύνατον να γνωρίζω εκ των έσω τι μεσολάβησε αυτό το διάστημα των 30 – 40 χρόνων στη δημόσια εκπαίδευση. Πώς και πόσο άλλαξε ο εκπαιδευτικός κόσμος και οι πρωταγωνιστές του, δάσκαλοι και μαθητές, από τα χρόνια που περνούσα από το κατώφλι δημοτικού, γυμνασίου και λυκείου μέχρι σήμερα. 

Στο παρόν κείμενο δεν φιλοδοξώ να κουνήσω κανένα δάχτυλο ούτε να επιδείξω διδακτισμό και παρελθοντολαγνεία επικαλούμενος τις δικές μου αναμνήσεις. Ούτε φυσικά πετώ βέλη προς την κατεύθυνση της δημόσιας εκπαίδευσης Θέλω μόνο να περιγράψω αυτά που αισθάνομαι από τα ερεθίσματα που λαμβάνω σήμερα, μέσα από τα καλέσματα της σύγχρονης κοινωνίας.

Διατρέχουμε μια περίοδο που η πληροφορία είναι αθρόα, πιο εύκολα προσβάσιμη από ποτέ. Ζούμε σε μια εποχή που η τεχνολογία μας έχει λύσει τα χέρια βελτιώνοντας στον υπέρτατο βαθμό την ποιότητα της ζωής μας. Όλα μοιάζουν να είναι προσαρμοσμένα πάνω στις ανθρώπινες ανάγκες. Η επιστήμη υπηρετεί τον άνθρωπο και τις απαιτήσεις του, εξασφαλίζοντας κατά πολλούς ένα ευοίωνο αύριο. Είναι τελικά όμως τα πράγματα όπως φαίνονται;

Ζούμε σε μια ομολογουμένως σύγχρονη, ψηφιακή κοινωνία. Μια παγκόσμια κοινωνία που θα μπορούσε να ευημερεί στο σύνολό της βάσει της τεχνολογικής εξέλιξης και των καινοτομιών της, που όμως δεν ευημερεί στο σύνολό της μα επιμέρους. Μια κοινωνία πλούσια και με ενεργειακή περίσσεια που θα μπορούσε να διασφαλίσει μια παγκόσμια παντοτινή ειρήνη, μα μαίνονται πόλεμοι δεξιά και αριστερά. 

Μια πολιτισμένη ευνομούμενη κοινωνία με αρχές και αξίες με ισονομία και αξιοκρατία που όλοι οι άνθρωποι σε όλο τον κόσμο, άνδρες και γυναίκες, μαύροι και λευκοί, ετεροφυλόφιλοι και ομοφυλόφιλοι, χριστιανοί και μουσουλμάνοι κ.α. θα μπορούσαν να έχουν τα ίδια δικαιώματα, να είναι ίσοι κάτω από τον ήλιο και να αντιμετωπίζονται με σεβασμό και αγάπη από τους συνανθρώπους τους, μα κάτι τέτοιο όπως γνωρίζετε, επίσης δεν συμβαίνει.

Ζούμε παράλληλα σε έναν ψηφιακό κόσμο που πάντα κατά την άποψή μου περιβάλλεται από νέες πρακτικές διαμόρφωσης και χειραγώγησης. Οι πρακτικές αυτές σταδιακά καθιερώνονται κάτω από ένα καθεστώς ομοιομορφίας περισσότερο παρά ποτέ παγκοσμιοποιημένο, με ό τι αυτό συνεπάγεται, επιδρώντας καταλυτικά στη διαμόρφωση του τρόπου σκέψης του νέου ανθρώπου. Δεν θα μιλήσω για πρότυπα, δεν έχω τη διάθεση ούτε το δικαίωμα να ορίσω τι είναι και τι δεν είναι πρότυπο. 

Δεν υπάρχουν πρότυπα άλλωστε κατά τη γνώμη μου, μόνο προτάσεις των λίγων προς τους πολλούς, προτάσεις που με ένα μαγικό τρόπο υιοθετούνται, ενσωματώνονται, σφηνώνονται αν θέλετε στα εύπλαστα μυαλά των νέων (γιατί μόνο σε αυτούς θα αναφέρομαι σε όλο το κείμενο), προτάσεις που γίνονται μοτίβα που επαναλαμβάνονται ξανά και ξανά και ξανά μέχρι τη στιγμή που θα μετατραπούν σε σταθερές, σε αξίες, παίρνοντας εν τέλει την ονομασία πρότυπα. Δείτε πόσα είναι τα talent shows της ελληνικής αλλά και παγκόσμιας τηλεόρασης, πολλαπλασιάστε τα με τον αριθμό των συμμετοχών και βγάλτε το τελικό νούμερο. Είμαι σίγουρος πως τρομάξατε. 

Εκατομμύρια νέων ακολουθούν μία συγκεκριμένη διαδρομή με στόχο τον πλούτο, τη λάμψη, την απόκτηση δόξας, αποδοχής και αναγνωρισιμότητας. Δεν αναφέρομαι σε όλους, μα σε μια ικανή να κάνει τη ζημιά πλειοψηφία. Αναπαράγεται λοιπόν ένα νέο μοντέλο ανθρώπου που επιζητά να ζήσει έναν συγκεκριμένο τρόπο ζωής, με ξεκάθαρα χαρακτηριστικά γνωρίσματα.

Χρήμα, λάμψη, δόξα, σεξ, αυτοκίνητα, ταξίδια, τατουάζ, ρούχα, μόδα, τάσεις, μόντελινγκ, Survivor, GNTM, Love Islands, Φάρμες και τόσα άλλα realities. Τραγουδιστής, ηθοποιός, influencer, παρουσιαστής, πρωινάδικα, κουτσομπολιά. Αναπαραγωγή του τίποτα ξανά και ξανά, όλη τη μέρα και την επόμενη και την μεθεπόμενη, δικαστικά ρεπορτάζ, σκληρή κριτική, κούνημα το δάχτυλο, τηλεοπτικές καταδίκες, ...... ουφ κουράστηκα. 

Τα παραπάνω και πολλά άλλα, ανακυκλώνονται επίμονα, με την απόλυτη υποστήριξη όλων των κοινωνικών μέσων δικτύωσης και της τηλεόρασης φυσικά, διαμορφώνοντας μοτίβα σκέψης και απεικόνισης μιας τέλειας ζωής - ή του αντίθετου -, με την ύλη και όλα τα συνοδευτικά της οφέλη να έχουν πρωταγωνιστικό ρόλο.

Ποιοι είναι αυτοί που παίρνουν τις αποφάσεις για το τι θα αναπαραχθεί και τι όχι; Ποιοι είναι αυτοί που έχουν επωμιστεί το ξεσκαρτάρισμα του σημαντικού από το ασήμαντο και με ποια κριτήρια γίνεται αυτή η διαδικασία διαλογής; Γιατί πρέπει να ξέρω με ποιο τρόπο ο κτηνοτρόφος αφαίρεσε δυο ζωές, ποιος σας είπε πως θέλω να δω, να ακούσω, να γευτώ κι άλλο ... αίμα; Δεν θα αναφερθώ στη δομή της ενημέρωσης, ή μάλλον της επιλεκτικής αναπαραγωγής της πληροφορίας της επικαιρότητας. Δεν φτάνει ο χώρος εδώ για να το αναλύσω...

Επανέρχομαι στα περί ιστορικής συνείδησης. Πώς διαμορφώνεται τελικά στις μέρες μας; Τι είναι αυτό που έχουμε να θυμόμαστε από την ιστορία μας; Οι ελληνικές ταινίες της επταετίας με τον Πρέκα να κρατά το πολυβόλο προσκαλώντας με λύσσα τους καταπατητές Γερμανούς ... να έρθουν να τα πάρουν, ή τον Φερνάντο Σάντσο ως άλλο Αλή Πασά να εξαπατά τους Σουλιώτες και τον Κόγκα Δράκο; 

Ένας παίκτης στο Ρουκ Ζουκ της προηγούμενης εβδομάδας για να βρει το όνομα Κωνσταντίνος Παλαιολόγος σε ερώτηση με θέμα την άλωση της Κωνσταντινούπολης, βοηθήθηκε από την παρουσιάστρια ως εξής: πώς λέγεται ο Αργυρός στο μικρό; Κωνσταντίνος; ΝΑΙΙΙΙ!!!!, ξεφώνισε γεμάτη χαρά η Ζέτα. Το αντίθετο του καινούργιου; Παλιό; Αναρωτήθηκε ο παίκτης... ΝΑΙΙΙΙΙ!!!! Εεεε, Κωνσταντίνος Παλαιολόγος; ΝΑΙΙΙΙΙΙΙΙ!!!!!! Μια συμπαίκτρια πάλι ως λέξη κλειδί σε σχέση με την Άλωση, αντί για 1453, είπε 54!!! Αυτό θυμόταν ως χρονολογία. 54!!! Αλλά το πρώτο; Πώς λέγεται ο Αργυρός;;;; 

Πραγματικά δεν ήξερα αν ήθελα να κλάψω ή να γελάσω. Το εν λόγω φαινόμενο αντικατοπτρίζει κατά τεράστιο βαθμό το σύνολο του πληθυσμού μας. Πρέπει - ας μην κρυβόμαστε πίσω από το μικρό μας δάχτυλο - να αποδεχτούμε πως ως λαός είμαστε ανιστόρητοι. Μόνο τότε θα μπορέσουμε να επαναπροσδιοριστούμε ως Έλληνες που γνωρίζουμε και αγαπάμε την ιστορία μας.

Πού μέσα σε όλο αυτό, χωρά μια έκθεση φωτογραφίας με ιστορικό ενδιαφέρον; Η έκθεση φωτογραφίας «ΜΝΗΜΗΣ ΛΙΘΟΙ» αποτέλεσε μεταξύ πολλών, μια καταγραφή των τόπων μνήμης της περιοχής μας, πάντα γύρω από ένα περιχαρακωμένο πλαίσιο, αυτό του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και του Μετώπου της Θεσσαλονίκης. Έλαβε χώρα σε Κιλκίς και Πολύκαστρο και διήρκεσε συνολικά 27 ημέρες. 

Την επισκέφτηκαν τουλάχιστον 1500 παιδιά ηλικίας από 9 μέχρι 16 ετών. Την επισκέφτηκαν επίσης εκπρόσωποι της κυβέρνησης, του στρατού, της τοπικής αυτοδιοίκησης, της περιφέρειας, αντιπρόσωποι ξένων χωρών, εκπρόσωποι ιστορικών συλλόγων και άλλων οργανώσεων και ομάδων ενώ χωρίς να έχω στατιστικά στοιχεία, είναι βέβαιο πως πέρασαν αρκετοί κάτοικοι του Κιλκίς και ελάχιστοι του Πολυκάστρου. Δεν είναι εκεί ωστόσο το ζήτημα.

Πριν δυο μέρες ένα κοριτσάκι κατά την επίσκεψή του με το σχολείο του, σάστισε όταν αίφνης μπαίνοντας στο χώρο της έκθεσης ξεπρόβαλε μπροστά της το 6μετρο banner με τυπωμένο πάνω σε αυτό το ιστορικό πλαίσιο της περιόδου 1915 – 1918. Ακούστηκε ένα, «ωχ – ιστορία!». Αυτό που δεν ακούστηκε, αλλά παρέμεινε σιωπηλά σφραγισμένο στη σκέψη της φοβάμαι πως θα ήταν σίγουρα ακόμα πιο ηχηρό και αποκαρδιωτικό.

Πώς είναι δυνατό να αγαπηθεί η ιστορία ώστε να διαμορφωθεί και να δομηθεί η ιστορική συνείδηση; Πώς μια φωτογραφία, ένας ζωγραφικός πίνακας, ένα λογοτεχνικό κείμενο, ένα ποίημα ίσως, είναι δυνατό να γίνουν ελκυστικότερα; Γιατί απομακρυνόμαστε από τα παραπάνω; Δεν σκοπεύω να κυνηγήσω δράκους και κακούς λύκους. Το ζήτημα είναι ιδιαίτερα σοβαρό και η λύση του σύνθετη, απαιτητική και απαιτεί υπομονή και σταθερή προσέγγιση για μεγάλο χρονικό διάστημα (δεκαετίες). Δεν χτίζεται η ιστορική συνείδηση από τη μια μέρα στην άλλη.

Επισκεπτόμενος τόπους μνήμης σε χώρες της Ευρώπης, ένιωσα να ... υπολείπομαι ως Έλληνας. Αν θεωρήσουμε πως οι Άγγλοι, οι Γάλλοι και οι Γερμανοί απέχουν έτη φωτός από τους υπόλοιπους χτίζοντας αυτάρεσκα, χρόνια τώρα, την ιστορική τους συνείδηση μέσα από τις ένδοξες, περίλαμπρες ιστορίες των χωρών τους, πολλά χιλιόμετρα μπροστά σε σχέση με εμάς, απέχουν και άλλοι λαοί. «Ζήλεψα» τους Σέρβους, τους Βούλγαρους και όλους τους υπόλοιπους βαλκάνιους που γνωρίζουν, που τιμούν, που υπηρετούν το παρελθόν τους, επιλέγοντας αυτά που πρέπει να θυμούνται και διαγράφοντας αυτά που οφείλουν να ξεχάσουν. Είμαστε δυστυχώς αρκετά πίσω σε σχέση όλους αυτούς. Προλαβαίνουμε να τους φτάσουμε;

Φέτος λόγου χάρη, κλείνει ένας κύκλος 100 χρόνων από το ολοκαύτωμα της Σμύρνης και της οριστικής μετακίνησης ενάμισι εκατομμυρίου Ελλήνων στη μητέρα Ελλάδα. Δεκάδες, ίσως εκατοντάδες εκδηλώσεις μνήμης οργανώνονται από τη μία ως την άλλη άκρη της χώρας. Μικρά ή μεγάλα θεατρικά δρώμενα, ομιλίες, συζητήσεις, εκθέσεις κάθε είδους, προβολές ταινιών και αναβιώσεις, αναδεικνύουν τη σκοτεινή εκείνη περίοδο, δίνοντας φως και ζωή σε όλα όσα απέμειναν να μας θυμίζουν μια ιστορία με πικρό τέλος. 

Δυστυχώς όλες αυτές οι δράσεις δεν προβάλλονται όσο θα έπρεπε και τους αξίζει. Δυστυχώς δεν χωράνε στις σκαλέτες των Ελλήνων αρχισυντακτών της τηλεόρασης και του διαδικτύου, δεν γίνονται στίχοι στις σύγχρονες ... τραπ-σωδίες, ούτε έχουν εκατοντάδες χιλιάδες στην Ελλάδα ή εκατομμύρια στον κόσμο followers στα social media. Δεν μηδενίζω, ούτε γενικεύω. Υπάρχουν χαραμάδες φωτός, άρα υπάρχει ελπίδα. Θέλει πολλή προσπάθεια ωστόσο για να επιστρέψουμε στο φως.

Περνάμε μπροστά από μνημεία που κοσμούν πάρκα και πλατείες, αλλά και από άλλα εκτός του αστικού ιστού. Πόσα έχουμε δει κατεστραμμένα, με γκράφιτι πάνω τους, με ξεκολλημένα μάρμαρα, πόσα πάλι στέκονται σε κοινή θέα, βρώμικα, έρημα και φθαρμένα από τον αδυσώπητο εχθρό, το χρόνο; Υπάρχει κάποια τεχνική καθαρισμού των μαρμάρων; Υπάρχει τρόπος απώθησης των πουλιών από τα μνημεία; Ασφαλώς και υπάρχει. Μόνο που αυτές τις βελόνες – διώχτες πουλιών – τις είδα στη Bologna και όχι στη Θεσσαλονίκη ή το Κιλκίς.

Εμείς πάλι οι περαστικοί, γνωρίζουμε κάτι για τα μνημεία που μας προσκαλούν διαρκώς να τα προσέξουμε; Μας ενδιαφέρει να μάθουμε; Πόσοι από εμάς γνωρίζουν πως υπάρχει αυτό το καταπληκτικό μνημείο πεσόντων με τους λέοντες στο λόφο της Δοϊράνης;

Χθες ολοκληρώθηκε μια έκθεση φωτογραφίας που αφορά και υπηρετεί τη Μνήμη. Η ΜΝΗΜΗΣ ΛΙΘΟΙ μου άφησε ανάμικτα συναισθήματα. Η επαναφορά της στο Πολύκαστρο δεν είχε την αποδοχή που περίμενα, παρά τις φιλότιμες πρωτοβουλίες από πλευράς Δήμου Παιονίας αλλά και τις δικές μου. Έγινε μια προσπάθεια ανάδειξης της ιστορικής μνήμης μέσα από την προβολή τόπων μνήμης του Α ΠΠ. Επιχείρησα να καλύψω ολιστικά αυτή την περίοδο όσο τουλάχιστον μου το επέτρεψαν οι δυνατότητές μου. Πάντρεψα τη φωτογραφία με την ιστορία, τον ήχο με την εικόνα, την τέχνη με την πληροφορία, φιλοδοξώντας να κεντρίσω το ενδιαφέρον του επισκέπτη. Δεν πειράζει. Δεν αδικώ κανέναν. Θέλει κόπο, δύναμη και υπομονή για να φτάσεις εκεί που επιθυμείς.

Δεν θέλω να κλείσω απαισιόδοξα ωστόσο. Διαβάζοντας το Βιβλίο Εντυπώσεων της Έκθεσης, πιστεύω πως... μάλλον τα κατάφερα και παίρνω δύναμη να συνεχίσω. Είναι πολλοί αυτοί που πίστεψαν σε μένα και το εγχείρημά μου. Η προσπάθεια λοιπόν δεν τελειώνει εδώ. «Να ενώσουμε τις δυνάμεις μας», είπε πριν δυο, τρεις μέρες η κα Γεωργία Στρατούλη, Προϊστάμενη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κιλκίς που επισκέφτηκε την έκθεση και την ευχαριστώ και από εδώ γι’ αυτό. Και αυτό θα πράξουμε. Είναι υποχρέωση!

Όλοι όσοι υπηρετούμε αυτό το σκοπό, οφείλουμε να συνεργαστούμε, να προσεγγίσουμε ξανά και ξανά τους νέους, με έξυπνο, σύγχρονο, ελκυστικό τρόπο, να τους ξανακαλέσουμε, να τους ξαναγκαλιάσουμε και να τους ξανακερδίσουμε, χωρίς διδακτισμό και έπαρση μα με ταπεινότητα και σεβασμό, να επιχειρήσουμε ΞΑΝΑ και είμαι πεπεισμένος πως στο τέλος θα χαμογελάσουμε.

Οι νέες γενιές (οι τωρινές και οι επόμενες) ορίζουν το μέλλον αυτού του τόπου, ενός ταλαιπωρημένου τόπου του οποίου η ύπαρξη εξαρτάται από τη διάθεση των γενιών αυτών να τον διατηρήσουν σώο και αρραγή. 

Ευχαριστώ