Ψυχοσύνθεση του Έλληνα

Του Κώστα Μπούζα
Οι Έλληνες, όπως κάθε λαός, έχουμε τα στοιχεία εκείνα που μας χαρακτηρίζουν (προτερήματα και ελαττώματα).Μεταξύ τους, όμως, κάποια θεωρούνται ως τα κύρια χαρακτηριστικά, που αναδεικνύουν – διαχρονικά - τον Έλληνα ως αριστοκράτη του πνεύματος.

Το πρώτο απ’ αυτά είναι η μοναδική και ανεπανάληπτη “τραγικότητά” του. Αυτή αφορά, πρώτα πρώτα, την τάση του να θέτει αμείλικτα ερωτήματα, πολλά από τα οποία δεν επιδέχονται κάποια απάντηση (τα αποκαλούμενα “τραγικά ερωτήματα”). Ύστερα, την ικανότητά του να μετατρέπει τα αδιέξοδά του, την όποια αίσθηση ματαιότητας, άρνησης και εγκατάλειψης, το θρήνο εν τέλει και τον παιδεμό του, που προκύπτουν, σε κατανόηση, σε καρτερία, σε δύναμη. 

Σε “πικρή υπερηφάνεια” κατά τον Δημήτριο Λιαντίνη. Να αντιμετωπίζει ακόμη και τον θάνατο, κάνοντάς τον εφαλτήριο για την αθανασία, μέσω της τέχνης, της ποίησης, της φιλοσοφίας (ως μελέτης θανάτου), αλλά και μέσω του αγώνα για την τιμή και την ελευθερία της πατρίδας. Η τραγικότητά του, λοιπόν, αφορά και τη βαθειά αίσθηση χρέους που τον διακρίνει, έστω κι αν αυτό τον οδηγεί – κάτι που κι ο ίδιος γνωρίζει – σε θυσία, και μάλιστα – επιφανειακά – ανώφελη, αλλά γι’ αυτόν αιτία κι αφορμή δόξας κι αθανασίας.

Το δεύτερο χαρακτηριστικό του, αφορά τη δόμηση του εσωτερικού του κόσμου. Αυτός διακρίνεται απ’ αυτό που καλούμε “συναμφότερον”, όρο που χρησιμοποίησε σχετικά ο Κώστας Ζουράρις, και που απαντάται αρχικά στον Αριστοτέλη και αργότερα στον Άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά. Ο συγκεκριμένος όρος, στην περίπτωσή μας, σχετίζεται με τη συνειδητή σχετικότητα (και όχι απολυτότητα) του εσωτερικού του κόσμου. 

Βάσει αυτής, η εξωτερική του έκφραση και πράξη – και περαιτέρω η στάση ζωής – προκύπτει, ανά πάσα στιγμή, σαν συνισταμένη αλληλοσυγκρουόμενων τάσεων. Το καλό έρχεται, λοιπόν, κάθε φορά, σαν νίκη – ύστερα από πάλη - επί του κακού (ή και το αντίθετο) και όχι ως γραμμική αναγκαιότητα. Μια σχηματοποίηση αυτής της πάλης είναι οι δύο δρόμοι, της αρετής και της κακίας, που η Ελληνική Μυθολογία τοποθετεί μπροστά στον Ηρακλή, προκειμένου αυτός να επιλέξει.

Τέλος, άλλο τέτοιο στοιχείο είναι αυτό που ονομάζουμε φιλότιμο. Η λέξη δεν χρειάζεται καν να αναλυθεί σημασιολογικά (είναι πασίγνωστη και ιδιαίτερα προσφιλής), ενώ δεν έχει αντίστοιχη λέξη σε καμία άλλη γλώσσα. Με άλλα λόγια δεν μεταφράζεται.

Η συνειδητοποίηση των παραπάνω κύριων χαρακτηριστικών στοιχείων της ψυχοσύνθεσης του, από τον Έλληνα - καθώς και άλλων σημαντικών, όπως η προσαρμοστικότητα, η φαντασία και η ευελιξία σκέψης - αποτελεί σημαντικό παράγοντα για τη προάσπιση, διατήρηση και την περαιτέρω ανάπτυξη, αυτού που καλούμε Ελληνικό πολιτισμό.