Η Τέχνη ως πράξη αντίστασης

Της Σοφίας Κεσίδου

Σε περιόδους κρίσης, ως επί το πλείστον, τα επικρατούντα αισθήματα είναι ο φόβος, ο πανικός, η ανασφάλεια, η παραίτηση, που συμπαρασύρουν τον ρατσισμό, την ξενοφοβία, την εσωστρέφεια και άλλες παθογένειες. Οι ισορροπίες κινδυνεύουν, τα αντανακλαστικά μειώνονται και η ανάγκη για ανάταση, ψυχολογική στήριξη και στέρεες αναφορές γιγαντώνεται. 

Το αντίβαρο σε τέτοιου είδους περιόδους, πλήξης κοινωνικών κεκτημένων, διάσπασης της κοινωνικής συνοχής, πολιτισμικής απαξίωσης, ιδεολογικών μετεωρισμών, η πρόταση για την διάσωση της συλλογικότητας, της αλληλεγγύης, της ισότητας και της δικαιοσύνης έρχεται πρώτα και μέσα από την τέχνη και τον πολιτισμό. 

Το αντίβαρο στην αλαζονεία της εξουσίας, στη μιζέρια του τυχοδιωκτισμού, στη φαιδρή ματαιοδοξία και στην πολύμορφη κοινωνική εκμετάλλευση είναι οι σιωπηρές κραυγές και οι ηχηρές σιωπές της τέχνης μέσα από το έργο καλλιτεχνών, λογοτεχνών, ποιητών και διανοούμενων. 

Η ιστορία διδάσκει τη δύναμη που έχει η τέχνη και ο πολιτισμός να συμβάλλουν στην αλλαγή της κοινωνίας: προτείνουν νέα εκφραστικά μέσα, υπερασπίζουν αξίες και ιδανικά, ακυρώνουν επιχειρούμενες προπαγάνδες, αποτρέπουν περιβαλλοντικές λεηλασίες, διαφυλάττουν πολύτιμες παρακαταθήκες, αντιστέκονται στη βαρβαρότητα και στη βία.

Η τέχνη ήταν και είναι πάντα πρωτοπόρα, σωτήρια, υποστηρικτική, θεραπευτική γιατί η ίδια η Τέχνη από μόνη της είναι πράξη αντίστασης. Είναι αυτή που αφουγκράζεται και αναγνωρίζει πρώτη τις κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές συγκρούσεις, είναι αυτή που αντιπαρατίθεται και αντιστέκεται σε ό,τι επιχειρεί να την χαλιναγωγήσει, να την περιορίσει, να την ελέγξει, να την τιθασεύσει.

Και αυτή η αντίσταση της τέχνης εκφράστηκε μέσα στο χρόνο είτε μέσα από κινηματογραφικές καταγραφές («Ο κονφορμίστας» του Μπερνάντο Μπερτολούτσι το 1970, «Ο θάνατος ενός γραφειοκράτη» του Tomás Gutiérrez Alea το 1966, «Γή και Ελευθερία» του Κεν Λόουτς το1995, «Ζ» του Κώστα Γαβρά το 1969*) , είτε μέσα από εικαστικά έργα (Βάσω Κατράκη, Zenos Frudakis, Σικελιώτης, Ai Weiwei*), είτε μέσα απόλογοτεχνικά κείμενα ( “Οδοιπορικό” του Οκτάβιο Πας, “Για ποιόν χτυπάει η καμπάνα” του Έρνεστ Χέμινγουέι, “1984” του Τζόρτζ Όργουελ, Brave New World του Άλντους Χάξλευ * ) είτε μέσα από τη μουσική (Grup Yorum, Monsieur Doumani, Ένιο Μορικόνε *), είτε μέσα από το θέατρο ( «Ο θάνατος του εμποράκου» του Άρθουρ Μίλλερ, “Ο τυχαίος θάνατος ενός αναρχικού” του Ντάριο Φο, “Το τέλος του παιχνιδιού” του Σάμιουελ Μπέκετ*), είτε μέσα από την ποίηση (Αναγνωστάκης, Rene Char, Πάμπλο Νερούντα *). Δεν είναι τυχαίο ότι ο Πικάσο ζωγράφισε τη Guernica το 1937 και ο πίνακας έγινε σύμβολο για την προάσπιση των ανθρώπινων δικαιωμάτων. 

Δεν είναι τυχαίο που ο Γιάννης Ρίτσος έγραψε την Ρωμιοσύνη και το ποίημα έγινε σύμβολο του ελληνικού λαού για το δικαίωμα στην μνήμη αλλά και ενός λαού που δεν συμβιβάζεται με τον κατακτητή. Δεν είναι τυχαίο που η φωτογραφία του Ronald Haeberle με την σφαγή των αμάχων στο Βιετνάμ, υπήρξε το έμβλημα σε χιλιάδες πορείες διαμαρτυρίας ανά τον κόσμο. 

Ούτε τυχαία το «Μαύρο Κίνημα της Συνειδητοποίησης», με τις απίστευτες τοιχογραφίες και αφίσες καλλιτεχνών δημοσιοποίησε με το δικό του τρόπο την διχασμένη Νότια Αφρική στη δεκαετία του 1960. Δεν είναι τυχαία η έκδοση των «Δεκαοκτώ Κειμένων» το 1971, κείμενο σύμβολο για το δικαίωμα της ελεύθερης πνευματικής και καλλιτεχνικής δημιουργίας, που συνδέεται αναπόσπαστα με το σεβασμό της γνώμης και της αξιοπρέπειας όλων ανεξαίρετα των δημιουργών, αλλά και του κάθε ανθρώπου. 

Δεν είναι τυχαίοι οι θάνατοι των μελών του τουρκικού γκρουπ Γιορούμ, μέλη- σύμβολα που υπερασπίστηκαν με τις ζωές τους το δικαίωμα στην ελευθερία, στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια, το δικαίωμα στην έκφραση μιας τέχνης που τιμά την αγωνία του λαού και κάνει κριτική στην άρχουσα τάξη. Ούτε έγινε τυχαία σύμβολο του αντιδικτατορικού αγώνα το 1973 το θεατρικό έργο του Ιάκωβου Καμπανέλλη «Το μεγάλο μας τσίρκο», που παρουσιάστηκε από τον θίασο Καρέζη – Καζάκου, ένα έργο που μέσα από την αλληγορία του στηλίτευε το καθεστώς.

Τίποτα δεν είναι τυχαίο. Η τέχνη και ο πολιτισμός κέρδισαν με αγώνα το αδιαμφισβήτητο δικαίωμα στον δημόσιο λόγο, στην αδιαπραγμάτευτη υποχρέωση να παίρνουν θέση σε καίρια ζητήματα της κοινωνίας και να αποτελούν την κινητήρια δύναμη των αλλαγών επί τα βελτίω. Και αυτήν τη γιγάντια ατσάλινη δύναμη της τέχνης αναγνώρισαν και προσπάθησαν να ελέγξουν όλοι σχεδόν οι απολυταρχικοί εξουσιαστές. Δεν αποτελεί τυχαία διαπίστωση ότι δικτατορικές φιγούρες, όπως εκείνη του Χίτλερ, γνωρίζοντας πολύ καλά τον ρόλο που θα μπορούσε να διαδραματίσει η τέχνη στην καθοδήγηση του κόσμου, οργάνωσε εκστρατεία εναντίον της ελεύθερης τέχνης μέσω της περίφημης έκθεσης «Εκφυλισμένης Τέχνης».

Αυτήν τη γνήσια ανθρώπινη παρουσία της τέχνης και του πολιτισμού νοιώθουμε ότι χτυπούν οι αναίτιες και αδικαιολόγητες αποφάσεις των “αρμοδίων”. Και επειδή η τέχνη από τη φύση της προκαλεί την εκάστοτε καθεστηκυία τάξη, επειδή από τη φύση της επιτελεί πολιτισμικό καθήκον, επειδή δεν χωρά ούτε ασκείται σε επιτελικά γραφεία αλλά εκεί που χτυπά η καρδιά και η ψυχή των ανθρώπων, στον δρόμο, στη δουλειά, στους αγώνες. 

Η ομιχλώδης ατμόσφαιρα που επικρατεί και οι απαγορεύσεις παρουσίασης του έργου των καλλιτεχνών έχουν φράξει τη ζωντανή επικοινωνία τους με τους ανθρώπους, και πλέον δεν διακυβεύεται μόνο η δια ζώσης επικοινωνία και η κοινωνική συνοχή αλλά η προάσπιση διαχρονικών αξιών και η ίδια η επιβίωση των ανθρώπων που εργάζονται στον χώρο του πολιτισμού.

Για τους λόγους αυτούς, ο επιχειρούμενος έλεγχος, η επιχειρούμενη καταστολή του λόγου, η επώδυνη επιβολή οικονομικού μαρασμού καταδεικνύουν πόσο μεγάλη σημασία δίνει η άρχουσα τάξη στη δύναμη της τέχνης. Αποδεικνύει πόσο μεγάλος είναι ο φόβος των εχόντων εξουσία από μια δυναμική παρουσία καλλιτεχνών, οι οποίοι με μοναδικό μέσο την τέχνη τους, θα σταθούν πνευματικοί ταγοί και οδηγοί σε μια νέα εποχή κοινωνικής και πολιτικής χειραφέτησης, σε μια εποχή οραμάτων και αναγέννησης. Έκδηλη είναι η αρνητική στάση της ιθύνουσας τάξης στα κυήματα της τέχνης που είναι η παιδεία, η ομορφιά, η ευγένεια, η γαλήνη, η ευδαιμονία. Ανυπόφοροι δείχνει να φαίνονται στα μάτια τους όλοι εκείνοι οι εκφραστές αξιών και ιδανικών, οι ηνίοχοι της ελευθερίας και της αυτονομίας και οι κομιστές του ωραίου.

Η τέχνη και ο πολιτισμός αποτελούν, αδιαμφισβήτητα, τα πιο αναγκαία όπλα στη φαρέτρα μας. Τα όπλα εκείνα που θα αντισταθούν σθεναρά, στον φόβο και στην απέχθεια της εξουσίας, με την ελπίδα ότι το καλό και το δίκαιο θα νικήσουν.

* Είναι απόλυτα ενδεικτική η αναφορά σε έργα καλλιτεχνών για την οικονομία του άρθρου