Οι ορχιδέες του νομού Κιλκίς

Γράφει ο Βασίλης Ιωαννίδης
Γεωπόνος
Το μεγαλύτερο μέρος των κατοίκων της περιοχής μας δεν γνωρίζει πώς ετούτος ο τόπος έχει την τύχη να φιλοξενεί στην χλωρίδα του την οικογένεια των Ορχιδέων.  Οι ορχιδέες που μέχρι σήμερα έχουν καταγραφεί ανήκουν σε 12 γένη και περισσότερα από 20 είδη. Στην παρουσίαση που ακολουθεί παρουσιάζονται τα περισσότερα είδη. Οι φωτογραφίες είναι από διάφορες περιοχές του Κιλκίς σε πεδινές και ορεινές τοποθεσίες.

Orchis purpurea Huds
Ορχιδέα η Πορφυρή

Το άνθος του φυτού μόνο ένας ζωγράφος με πολύ πάθος για την δουλειά του θα μπορούσε να ζωγραφίσει. Το παιχνίδισμα των αποχρώσεων του κόκκινου με το φωτεινό άσπρο του κάτω χείλους δημιουργεί την αίσθηση στον περιηγητή πως αντικρίζει πίνακα ζωγραφικής. Φυτό αρκετά ψηλό, το συγκεκριμένο έφτανε τα 59 cm. Οι πληθυσμοί στην περιοχή βρίσκονται σε αρκετά καλά επίπεδα ενώ στην περιοχή του Παϊκου η κατάσταση είναι πολύ καλύτερη.

Ophrys mammosa Desf
Οφρύς η Μαστοφόρος

Η πρώτη από τις Ορχιδέες του Κιλκίς που συναντάω το 2010. Εντυπωσιασμένος όπως πάντα από την ομορφιά του άνθους. Το γένος προσπαθεί να προσομοιάσει τα άνθη του με θηλυκά έντομα για να πετύχει την γονιμοποίηση του, το αποτέλεσμα πάντα εντυπωσιακό και πρωτότυπο. Ο κίνδυνος εξαφάνισης των φυτών μεγάλος. Για να βλαστήσει ο σπόρος του φυτού πρέπει να περάσουν αρκετά χρόνια ενώ το έδαφος πρέπει να περιέχει ιδιαίτερους οργανισμούς για να αναπτυχθούν. Οι Ορχιδέες προστατεύονται από την νομοθεσία ως επικίνδυνα προς εξαφάνιση φυτά.

Gymnadenia conopsea - ( L.) R. Br. in Aiton
Γυμναδενία η Κώνωψ 

Πολύ όμορφη ορχιδέα των μεγάλων υψομέτρων. Το συγκεκριμένο φυτό το βρήκα στα 1290 μέτρα στο Πάικο. Η λέξη γυμναδένια προέρχεται από την σύνθεση των λέξεων γυμνός + αδένας ενώ την ονομασία του είδους την οφείλει στο μέγεθος του άνθους που είναι μικρό σαν κουνούπι (Κώνωψ). Αναπτύσσει εντυπωσιακά μεγάλες ταξιανθίες και φύλλα γραμμοειδή. Το συγκεκριμένο είδος έχει στο άνθος πολύ μακρύ σπιρούνι που φτάνει τα 13 μμ. Αναπτύσσεται σε μεγάλες ομάδες στις ορεινές και αλπικές ζώνες.

Orchis mascula ssp.mascula - ( L)
Ορχιδέα η Αρσενική

Γνωστή πιο πολύ με το καλλιτεχνικό της όνομα " σερνικοβότανο". Φυτό με λίγα σκουρόχρωμα στίγματα στο μεσαίο λοβό και αποκλίνοντες πλαϊνούς λοβούς. Τα φύλλα με ρόδινα στίγματα κοντά στην συμβολή με τον ανθοφόρο βλαστό.Το περιβάλλον του Πάικου ευνοεί την ανάπτυξη του φυτού σε πάρα πολλές περιοχές του βουνού.





Spiranthes spiralis (L). Chevall
Σπείρανθες το Σπειροειδές

Λιγερόκορμο μικρό φυτό που δεν ξεπερνάει τα 30 cm σε ύψος, με μικρά λευκά άνθη. Το όνομα τόσο του γένους όσο και του είδος προέρχεται από το σχήμα της ταξιανθίας. Τα άνθη δίνουν την εντύπωση πως τυλίγονται γύρω από το βλαστό δημιουργώντας μια σπείρα . Όταν πρωτοσυνάντησα το φυτό τον Απρίλιο του 2007 σε μια τοποθεσία στα ορεινά του Ακρίτα εντυπωσιάστηκα από την γυαλάδα των μεγάλων φύλλων που κάλυπταν μια αρκετά μεγάλη πετρώδη περιοχή. Η επισκέψεις μου στην περιοχή έγιναν πιο συχνές ούτως ώστε να γνωρίσω και το άνθος του φυτού το οποίο τελικά συνάντησα από κοντά τον Οκτώβριο του ίδιου έτους. Θα το συναντήσουμε σε πολλές περιοχές του νομού σε μικρούς όμως πληθυσμούς.

Epipactis helleborine (L.) Crantz
Επιπακτίς η Ελλεβορίνη 

Η ντροπαλή ορχιδέα. Συνήθως θα την συναντήσουμε κάτω από μεγάλα δέντρα και όχι σε άμεση έκθεση με τον ήλιο . Το φύλλα της είναι μεγάλα ωοειδή ενώ τα άνθη της πρασινωπά με ροζ αποχρώσεις στο κάτω μέρος του άνθους κρέμονται προς το έδαφος σαν να θέλουν να κρυφτούν από τα περίεργα βλέμματα. Θα την βρούμε τον Ιούλιο να στολίζει περιοχές του Κιλκίς δασώδεις , όχι όμως εύκολα αφού οι πληθυσμοί του δεν είναι μεγάλοι.



Dactylorchiza saccifera (Brongn.)
Δακτυλόριζα η Σακοφόρος

Ένας ακόμη πολύτιμος λίθος στο σεντούκι με τους θησαυρούς του Κιλκίς. Η όμορφη αυτή ορχιδέα του Κιλκίς μοιάζει να είναι έτοιμη να πετάξει με τα πλευρικά πέταλα να ανοίγουν έτοιμα για ταξίδι . Το φυτό είναι λεπτόκορμο με αρκετά μεγάλη ταξιανθία και φύλλα που έχουν μαύρα στίγματα να αναπτύσσονται μέχρι και πάνω από το μισό του βλαστού. Χαρακτηριστικό το πλήκτρο του άνθους με την μορφή σάκου ο οποίος έδωσε και το όνομά του στο είδος. Συνήθως θα την συναντήσουμε διάσπαρτη σε δροσερές - σκιερές περιοχές του Πάικου, ενώ στην περιοχή των Κρουσσίων και του Μπέλες δεν την έχω συναντήσει ακόμη.


Himantoglosum hircinum ssp. caprinum
Ιμαντόγλωσσο το Αίγιο

Η ονομασία του γένους αναφέρεται στο μακρύ σαν ιμάντα κάτω χείλος του άνθους τής ορχιδέας. Αν και κατά την άποψή μου το συγκεκριμένο είδος πιο πολύ φέρνει στο νου την γλώσσα του φιδιού, με το βαθύ διχαλωτό σκίσιμο, εν τούτης το όνομα του είδους παραπέμπει στις κατσίκες παίρνοντας την λατινική τους ονομασία. Το είδος αυτό της ορχιδέας εμφανίζεται τους καλοκαιρινούς μήνες στο Κιλκίς, συνήθως κάτω από μεγαλύτερα δένδρα σε πολύ λίγες περιοχές του νομού . Το συγκεκριμένο φωτογραφήθηκε στο Σπουργίτη σε πολύ μικρούς πληθυσμούς, ενώ υπάρχουν και αναφορές για τις παρυφές του Πάικου στην περιοχή του Φανού.

Dactylorhiza sambucina (L)
Δακτυλόριζα ο Σαμβουκίνος

Φυτό που μοιάζει πολύ με την Dactylorhiza romana με διαφορές το πλήκτρο του άνθους που είναι στραμμένο προς τα κάτω και τον πιο παχύ κοίλο βλαστό. Τα άνθη του φυτού έχουν συνήθως βαθύ κίτρινο χρώμα αλλά υπάρχουν και φυτά με απαλό πορφυρό χρωματισμό. Και αυτή η Δακτυλόριζα αναπτύσσεται σε ικανοποιητικούς πληθυσμούς στο Κιλκίς, σε υψόμετρα βέβαια πάνω από τα 300 m. Βέβαια όσο ψηλότερα ανεβαίνει το φυτό ανθίζει πιο αργά , αφού η άνοιξη περνώντας από το υψόμετρο του Νέου Αγιονερίου των 80m, μέχρι να φτάσει στο υψόμετρο πάνω από τα 1200m στα Λιβάδια, χρειάζεται τουλάχιστον ένα μήνα σε κανονικές χρονιές. Έτσι πέρυσι μπόρεσα να ακολουθήσω την χρονική πορεία του φυτού ξεκινώντας από την Επτάλοφο και καταλήγοντας κοντά στην Κορυφή του Παϊκου.

Platanthera chlorantha Reichenb.
Πλαντάνθηρο το Χλώρανθο

Το παράδοξο σε όλες τις εξορμήσεις είναι πώς πολλές φορές νιώθεις σαν να βρίσκεσαι στην θάλασσα και ας βρίσκεσαι σε υψόμετρο ανω των 1200 m . Έτσι λοιπόν και χθες ένιωθα πώς το κύμα με τραβούσε στο βουνό μακρυά από τον δρόμο . Φυτό το φυτό , περιοχή την περιοχή έφτασα να βρίσκομαι πολύ μακρυά . Σε ένα τέτοιο σημείο συνάντησα το Πλαντάνθυρο. Με εντυπωσίασε με το πολύ μακρύ του σπιρούνι καθώς και με το σχήμα του άνθους του, που με την πρώτη ματιά μου έφερε στο νου το Συρτάκι . Στο συνειρμό με οδήγησε ο τρόπος με τον οποίο είναι απλωμένα τα πλευρικά πέταλα του φυτού. Για πρώτη φορά το συνάντησα εφέτος ενώ ψάχνοντας βρήκα πως έχει καταγραφεί παλαιότερα και στο sitewww.greekorchids.gr , ένα πολύ ενδιαφέρον site για τις ελληνικές ορχιδέες.

Anacamptis pyramidalis (L.) Rich
Ανακαμπτίς η Πυραμιδοειδής 

Φυτό λεπτό και ψηλό με ρόδινα άνθη σε πυραμιδοειδή ταξιανθία από την οποία και πήρε το όνομά του το είδος. τα μικρά άνθη που μπορεί να έχουν και λευκό χρωματισμό (στο Κιλκίς ακόμη δεν συνάντησα) έχουν πολύ μακρύ και λεπτό πλήκτρο ενώ το χείλος του είναι τρίλοβο. Φυτό αρκετά συχνό στο νομό , αναπτύσσεται καλύτερα σε περιοχές προστατευμένες από τον μεσημεριανό ήλιο. Πολλές φορές στολίζει τις άκρες του δρόμου. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της στροφής του Μεταλλικού λίγο πριν την ανηφόρα προς το Κιλκίς όπου στα δεξιά του δρόμου κάθε χρόνο τέτοια εποχή οι πυραμιδούλες αναπτύσσουν τις ταξιανθίες τους.

Limodorum abortivum (l.) Swartz
Λιμόδωρο το Εκτρωτικό

Το φυτό τρέφεται από ουσίες σε αποσύνθεση που βρίσκονται στο έδαφος όπως κάνουν οι μύκητες και ίσως δρα και ως παράσιτο στις ρίζες άλλων φυτών. Γι αυτό τον λόγω και δεν χρειάζεται τα φύλλα για να φωτοσύνθεση κατά την ανάπτυξή του. Το όνομά του ίσως να το πήρε από την απόρριψη των φύλλων κατά άλλους όμως το όνομά του προέρχεται από τής ουσίες που έχει το φυτό και της οποίες στην αρχαιότητα χρησιμοποιούσαν για εκτρώσεις. Πολύ συχνό φυτό στο Κιλκίς που όμως λόγω τής ιδιομορφίας του συνδυασμού των χρωμάτων φωτογραφίζεται δύσκολα.

Orchis ustulata (L.)
Όρχις ο Κεκαυμένος

Ντροπαλό μικροκαμωμένο φυτό που πολλές φορές περνάμε δίπλα του και δεν το προσέχουμε. Το όνομα του είδους προέρχεται από το χρώμα τής κορυφής της ταξιανθίας η οποία δίνει την όψη καμένης. Έτσι ονομάζεται και στα αγγλικά (Burning orchid). Δυστυχώς στο Κιλκίς οι πληθυσμοί δεν είναι μεγάλοι. Μάλιστα θεωρώ πώς είναι το φυτό της οικογένειας, που αποτελείται από τα λιγότερα άτομα στην περιοχή.



Ophrys bicornis
Οφρύς η Δικέρατη

Για την ονομασία του φυτού θα υιοθετήσω την άποψη που παραθέτει το www.greekorchids.gr σύμφωνα με την οποία το φυτό ανήκει στο γκρουπ των scolopax όμως τα κατά τόπους χαρακτηριστικά του, η εποχή άνθησής του καθώς και τα μορφομετρικά του χαρακτηριστικά καθορίζουν το υποείδος. Σύμφωνα με την Flora Europea κατόρθωσα να το κατατάξω μόνο μέχρι το Ophrys scolopax ssp.scolopax με ένσταση για το μήκος των κεράτων που ήταν 6-7 cm. Για το φυτό με ενημέρωσαν ο Βιοκαλλιεργητής Κωνσταντινίδης Κώστας και η γυναίκα του Νικολέτα που μαζί με τα μικρά τους κοριτσάκια χαίρονται την φύση ενώ παράλληλα καταγράφουν και την χλωρίδα του τόπου.

 
Serapias lingua(L)
Σεραπιάς η Γλώσσα

Πιθανώς η πρώτη λογχίτις του Διοσκορίδη. Το όνομα του γένους δόθηκε προς τιμήν ενός Αιγύπτιου θεού του Σάραπη. Ουσιαστικά η θεότητα ήταν γέφυρα μεταξύ δυο πολιτισμών του Αιγυπτιακού και του Ελληνικού . Η θεότητα είχε στοιχεία από τον Έλληνα θεό του κάτω κόσμου Άδη και τον Όσιρι "άρχοντα του θανάτου στην Αίγυπτο" από όπου και προέρχεται η σύνθεση του νέου ονόματος. Πρόκειται για πολυετές φυτό με σφαιρικούς κονδύλους. Χαρακτηριστικό το άνθος του γένους με το γλωσσάριο να προεξέχει . Στο εσωτερικό του άνθους η θερμοκρασία του χώρου είναι τουλάχιστον 1,5 βαθμό C μεγαλύτερη από την θερμοκρασία του περιβάλλοντος. Με τον τρόπο αυτό το φυτό δελεάζει τα έντομα να διανυκτερεύσουν μέσα σε αυτό εξασφαλίζοντας έτσι την γονιμοποίηση του το φυτό. Πολύ συχνό στο νομό Κιλκίς .

Orchis papilionaceae (L)
Ορχιδέα η Πεταλουδόμορφη

Το όνομα του είδους θεωρώ πως αντιπροσωπεύει πλήρως το άνθος του φυτού. Το γλωσσάριο του άνθους πιο φαρδύ με ραβδώσεις μοιάζει πολύ με πεταλούδα που ζεσταίνει τα φτερά της στον ήλιο. Μπορεί να φτάσει τα 40 cm σε ύψος και η ταξιανθία του είναι σχετικά αραιή. Θα την δούμε σε ομάδες σε πολλές περιοχές του Κιλκίς . Εντύπωση μου προξένησε η παρουσία σε κάποια σημεία φυτών με σχεδόν λευκά άνθη. Πιθανώς ο μέγας όρχις του Θεόφραστου. Στην Ελλάδα αν και το φυτό προστατεύεται καλό είναι να γνωρίσουμε πως όσο και να προσπαθούμε δεν μπορούμε να μεταφυτεύσουμε ορχιδέες στον κήπο μας αφού η ανάπτυξη του φυτού προϋποθέτει την ύπαρξη μικροοργανισμών στο έδαφος. Γι αυτό και θα τα δούμε να αναπτύσσονται σε ομάδες οι οποίες απότομα διακόπτονται και δεν καλύπτουν όλη την περιοχή.

Orchis morio L
Ορχιδέα η Νηπία

Ίσως το πολυπληθέστερο είδος Ορχιδέας στο Κιλκίς. Μπορεί να φτάσει σε ύψος τα 50cm , με φύλλα λογχοειδή επιμήκη και άνθος συνήθως ιώδες χωρίς όμως να λείπουν και άτομα με λευκά και ρόδινα άνθη. Στην Κύπρο είναι γνωστό ως " ουρά του λαγού ". Αποτελεί το βασικό συστατικό παρασκευής του ροφήματος που είναι γνωστό ως " Σαλέπι" . Οι αλεσμένοι βολβοί του φυτού ευτυχώς εισάγονται κυρίως από την Τουρκία και δεν προέρχονται από Ελληνικά φυτά αφού εδώ το φυτό όπως και όλα της οικογένειας προστατεύονται. Το εγκληματικό της εκρίζωσης του φυτού είναι πως για να αναπτυχθεί ένα φυτό ορχιδέας από σπόρο αφού πρώτα ικανοποιηθούν πολλές άλλες προϋποθέσεις , χρειάζεται 5-7 χρόνια, τα οποία μέσα σε 6 δευτερόλεπτα διαγράφονται . Ας παραμείνουμε προσεκτικοί με τίς Ορχιδέες, αποτελούν πλούτο του τόπου μας.

Orchis lactea Poir
Ορχιδέα η Γαλακτόχρους

Γνωστή και ως νυφούλα. Μικρό σχετικά φυτό, φτάνει τα 25cm όμως πολύ χαριτωμένο αφού τα απαλά χρώματά του καθώς και κυματοειδής στα άκρα μεσαίος λοβός του προσδίδουν ανάλαφρη οπτική αίσθηση . Στην περιοχή του Μαυροβουνίου οι πληθυσμοί του φυτού δεν είναι μεγάλη σε αντίθεση με την περιοχή του Παϊκου όπου η εμφάνιση του φυτού είναι πιο συχνή.



Cephalanthera longifolia (L.) Fritsch
Κεφαλάνθηρο το Μακρόφυλλο

Μια από τις πιο όμορφες ορχιδέες στο Κιλκίς. Το φυτό καλύπτετε το μισό από τα φύλλα και το μισό από την ταξιανθία με τα λευκά άνθη και τις απαλές πράσινες ανταύγειες. Το παιχνίδισμα των κεφαλάνθηρων σήμερα ανάμεσα στις Orchis morio και τίς Δακτυλόριζες έμοιαζε σα να ήθελαν να με μπερδέψουν για να μην τις βρω σε μια περιοχή με αρκετά Muscari , στις νότιες πλαγιές του Μαυροβουνίου λίγο έξω από την Ποντοκερασιά. Η φετινή χρονιά έχω την εντύπωση πώς οδήγησε τις ορχιδέες να ανθίσουν όλες μαζί. Άλλες χρονιές υπήρχε σειρά στην ανθοφορία.

Dactylorhiza romana (Sebast.)
Δακτυλόριζα της Ρώμης

Η ορχιδέα αυτή πήρε το όνομα του γένους από την ελληνική λέξη "Δάκτυλο" αφού το σχήμα των βολβών του μοιάζει με δάχτυλα. Το είδος πήρε το όνομά του από την πρώτη καταγραφή στις αρχές του 19ου αιώνα στα περίχωρα τής Ρώμης. Αν και τα άνθη μοιάζουν αρκετά με αυτά του γένους Όρχις μια εμφανής διαφορά που πρέπει να παρατηρήσουμε είναι τα φυλλαράκια στο σημείο που ενώνεται το άνθος με τον βλαστό. Στις Όρχις είναι μικρό ενώ στο συγκεκριμένο είδος της δακτυλόριζας σχεδόν καλύπτει το άνθος. Την συνάντησα σε ανοιχτό κίτρινο αλλά και σε μωβ χρώμα.

Orchis provincialis ssp.provincialis Balb
Ορχιδέα η Επαρχιακή

Όμορφη λεπτόκορμη ορχιδέα που στολίζει τους θαμνότοπους μιας χλωριδικά πλούσιας περιοχής του Κιλκίς . Αν και οι καλλιεργούμενες εκτάσεις δεν λείπουν από την περιοχή εντούτοις το δύσβατο της περιοχής περιορίζει της ανθρωπογενείς επιδράσεις. Χαρακτηριστικό του φυτού οι έντονα μαύρες κηλίδες στα φύλλα , τα ανοιχτοκίτρινα άνθη με τα κόκκινα στίγματα στο κέντρο του χείλους. Μέχρι τώρα έχουν βρεθεί τρεις ομάδες σε τρεις περιοχές στο Κιλκίς γι αυτό και θεωρώ πως το φυτό βρίσκεται σε κίνδυνο εξαφάνισης από την περιοχή.

Video για τις ορχιδέες του νομού Κιλκίς