Σκέψεις για την Παγκόσμια Ημέρα Μητρικής Γλώσσας

Γράφει η Σοφία Γ. Μεσίγκου-Κρικώνη
Φιλόλογος- Π.Φ. Πολιτικών Επιστημών ΑΠΘ

Με αφορμή τον εορτασμό της Παγκόσμιας Ημέρας Μητρικής Γλώσσας (21 Φεβρουαρίου) είναι ζητούμενο να ξεκινήσει η συζήτηση για τον ρόλο και τη θέση της μητρικής μας γλώσσας στην τωρινή συγκυρία. Δεν πρόκειται για μια ακόμη αναφορά στη σπουδαιότητα της ελληνικής γλώσσας ως μητρικής μας γλώσσας, παρά για μια διαφορετική προσέγγιση στο θέμα.

Σύμφωνα με τον διάσημο γλωσσολόγο Νόαμ Τσόμσκι, ο άνθρωπος γεννιέται με γλωσσικές καταβολές, «είναι βιολογικά προσδιορισμένος από πλευράς γλώσσας». Αυτό σημαίνει πως ένα μικρό παιδί έχει τη δυνατότητα να καταλαβαίνει πράγματα που δεν έχει ξανακούσει. 

Το ζήτημα που τίθεται, λοιπόν, είναι αν αντιμετωπίζουμε τη μητρική μας γλώσσα μόνο από την εργαλειακή της οπτική, αυτή της επικοινωνίας, ή ενδιαφερόμαστε για τη μητρική μας γλώσσα ως προϊόν ιστορικής και κοινωνικής συμφωνίας.

Επιχειρώντας μια προσέγγιση αξιοποιούμε τη θεωρία του F. de Saussure, ο οποίος στο έργο του “Μαθήματα γενικής γλωσσολογίας” (1979) προχώρησε στη διάκριση γλώσσας (langue) και ομιλίας (parole) διευκρινίζοντας πως η γλώσσα είναι ουσιαστικό, δομικό στοιχείο του λόγου που αρθρώνεται ως σύστημα, ενώ διαθέτει καθορισμένο αντικείμενο που μπορεί να μελετηθεί, καθώς αποτυπώνεται υλικά (γραφή, γραμματική). 

Παράλληλα, γλώσσα είναι «το κοινωνικό μέρος του λόγου, το έξω από το άτομο, που δεν μπορεί από μόνο του ούτε να το δημιουργήσει, ούτε να το τροποποιήσει», μια κοινωνική και ιστορική σύμβαση που μας δεσμεύει.

Συγκεκριμένα, η γλώσσα είναι ένα σύστημα σημείων και ως γλωσσικό σύστημα είναι μια σειρά από διαφορές ήχων, που συνδυάζονται με μια σειρά από διαφορές ιδεών. Αυτό σημαίνει πως ταυτότητα και διαφορά αποτελούν τις δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. 

Για παράδειγμα, οι κοινωνικές και πολιτικές ταυτότητες αποκτούν αξία μέσω της διαφοράς τους από άλλες ταυτότητες και της ένταξής του σε μια δομή. Εξετάζοντας τη γλώσσα στον συνταγματικό άξονα διαπιστώνεται πως «στον συνεχή λόγο, οι λέξεις συνάπτουν μεταξύ τους, λόγω της αλυσιδωτής σύνδεσής τους, σχέσεις που στηρίζονται στον γραμμικό χαρακτήρα της γλώσσας [...] Τα στοιχεία αυτά παρατάσσονται το ένα ύστερα από το άλλο πάνω στην αλυσίδα της ομιλίας». 

Από την άλλη, στον παραδειγματικό άξονα «μια λέξη, οιαδήποτε, μπορεί πάντοτε να φέρει στη μνήμη κάθε τι που επιδέχεται να συνδεθεί μαζί της με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο». Ο παραδειγματικός άξονας, επομένως, επιστρατεύει τον ανεξάντλητο θησαυρό με τον οποίο η γλώσσα προμηθεύει τη συνείδηση και το ασυνείδητο του καθενός από μας.

Είναι απαραίτητο να γίνει κατανοητό πως η κατάκτηση (acquisition) της μητρικής γλώσσας είναι και θέμα «αξιακής αντίληψής» της. Μητρική γλώσσα είναι η κοινωνική και πολιτική ταυτότητά μας, η ψυχοσύνθεσή μας, ο τρόπος που βλέπουμε τον κόσμο και, εν γένει, ο πολιτισμός μας σύμφωνα με το σημασιολογικό φορτίο των λέξεων, λέξεων όπως πατρίδα, ιστορία, ελευθερία, πνεύμα.

Συμπληρώνονται διακόσια χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση και είναι, πλέον, καιρός (ευκαιρία με την αρχαιοελληνική σημασία της λέξης) να δώσουμε βαρύτητα στη σημασιολογική και αξιακή αντίληψη της γλώσσας μας. 

Μόνον έτσι θα μπορούμε να ισχυριζόμαστε πως κατακτήσαμε τη γλώσσα μας και μπορούμε να βοηθήσουμε τους νέους μας να την κατακτήσουν και αυτοί. Άλλωστε, δεν πρέπει να ξεχνάμε πως, όπως διατύπωσε σε άρθρο του ο καθηγητής κ. Γ. Μπαμπινιώτης, όλοι μας «διατελούμε διά βίου μαθητές της μητρικής μας γλώσσας», και οφείλουμε να είναι αυτή «μονάχη έγνοια μας».