Γράψε... λάθος! Κυριακή 1 Μαρτίου 2015

Γράφει ο Σπύρος Νικ. Καρτσώνης

Είχαν οι αρχαίοι Έλληνες πρόβλημα ορθογραφίας;

Στο προηγούμενο σημείωμά μας είχαμε κάνει λόγο για τους φθόγγους και τα γράμματα, τόσο στην αρχαία, όσο και στη νέα ελληνική γλώσσα. Είχαμε πει ότι, ενώ στην αρχαία πρέπει να υπήρχε αντιστοιχία φθόγγων και γραμμάτων, στη νέα ελληνική γλώσσα αυτή η αντιστοιχία δεν υπάρχει.

Γνωρίζουμε πολύ καλά όλοι μας -είχαμε κάνει λόγο και γι’ αυτό- ότι στη νεοελληνική γλώσσα υπάρχουν φθόγγοι που για τη γραφική τους παράσταση απαιτούνται περισσότερα από ένα γράμματα (π.χ. ο φθόγγος [ου], που για την παράστασή του χρησιμοποιούμε τα γράμματα όμικρον και ύψιλον, και ακόμα οι φθόγγοι [μπ], [ντ], [γκ], [τσ], [τζ]), όπως υπάρχουν και περισσότερα γράμματα που παριστάνουν τον ίδιο φθόγγο (τον φθόγγο [ο] άλλοτε τον παριστάνουμε με το γράμμα όμικρον και άλλοτε με το γράμμα ωμέγα, τον φθόγγο [ε] τον παριστάνουμε με το γράμμα έψιλον ή με τα γράμματα άλφα και γιώτα, και τον φθόγγο [ι] τον παριστάνουμε με τα γράμματα γιώτα, ήτα, ύψιλον, έψιλον γιώτα, όμικρον γιώτα ή ύψιλον γιώτα).

Από όλα τα προηγούμενα βγαίνει το συμπέρασμα ότι οι αρχαίοι Έλληνες, επειδή στη γλώσσα τους υπήρχε αντιστοιχία φθόγγων και γραμμάτων, το κάθε γράμμα δηλαδή αντιστοιχούσε σε ξεχωριστό φθόγγο, δεν είχαν πρόβλημα ορθογραφίας (με τη σημερινή έννοια). Η ορθογραφία και ως όρος και ως πράγμα διαμορφώθηκε στους ελληνιστικούς χρόνους.

Όταν ήθελαν να αποτυπώσουν γραπτά τον φθόγγο (ι), χρησιμοποιούσαν το γράμμα γιώτα. Ποτέ το γράμμα ήτα ή το γράμμα ύψιλον ή τα γράμματα έψιλον και γιώτα μαζί ή τα γράμματα όμικρον και γιώτα, ή, τέλος, τα γράμματα ύψιλον και γιώτα. Και αυτό γιατί με το γράμμα ήτα παριστανόταν ο φθόγγος (εε), με το γράμμα ύψιλον ο φθόγγος (ου), ενώ τα γράμματα έψιλον γιώτα προφέρονταν χωριστά το καθένα, δηλαδή εϊ, τα γράμματα όμικρον γιώτα προφέρονταν οϊ και τα γράμματα ύψιλον γιώτα προφέρονταν ουϊ.

Για τον ίδιο λόγο οι αρχαίοι Έλληνες όταν ήθελαν να αποτυπώσουν γραπτά τον φθόγγο (ε) χρησιμοποιούσαν πάντοτε το γράμμα έψιλον και ποτέ τα γράμματα άλφα και γιώτα, γιατί αυτά προφέρονταν αϊ. Έτσι, αν ήθελαν να γράψουν τις λέξεις εκείνος, οίκος και σφαίρα, δεν είχαν πρόβλημα ορθογραφίας, αφού έγραφαν τις λέξεις όπως τις πρόφεραν: εκέινος, όικος, σφάιρα.

Δεν είχαν επίσης πρόβλημα ορθογραφίας αν ήθελαν να γράψουν οποιαδήποτε λέξη π.χ. τη λέξη αλείφω (με έψιλον γιώτα) ή τη λέξη αλοιφή (με όμικρον γιώτα). Την πρώτη την πρόφεραν αλέιφοο (και αυτό ακριβώς έγραφαν), τη δε δεύτερη αλοϊφέε (και αυτό ακριβώς έγραφαν).

Το πρόβλημα της ορθογραφίας, επομένως, είναι πρόβλημα δικό μας. Και δεν πρέπει να θεωρούμε τους εαυτούς μας κακότυχους για τον κόπο που καταβάλλουμε και για τον χρόνο που ξοδεύουμε για να μάθουμε την ορθογραφία των λέξεων της γλώσσας μας. Γιατί η ιστορική μας ορθογραφία είναι εκείνη που συνδέει τη γλώσσα μας με την αρχαία ελληνική γλώσσα και κρατάει αναλλοίωτη την εξωτερική φυσιογνωμία της γλώσσας μας εδώ και πολλούς αιώνες.

Τελειώνουμε με μερικές ενδιαφέρουσες πληροφορίες:

Οι Έλληνες χρησιμοποίησαν αρχικά για να γράψουν τη γλώσσα τους μια μορφή της προελληνικής, συλλαβικής γραφής, που λέγεται Γραμμική Β΄ (είναι η τελευταία φάση στην εξέλιξη της προελληνικής Γραμμικής Α΄). Επειδή όμως ήταν ατελής και παρουσίαζε μεγάλες δυσκολίες, γιατί απαιτούσε 90 γράμματα, οι Έλληνες κατά τον 10^ο ή 9^ο π.Χ. αιώνα εγκατέλειψαν τη γραφή αυτή και την αντικατέστησαν με μία γραφή που πήραν από τους Φοίνικες, η οποία ήταν αλφαβητική φωνητική. Την -επίσης- ατελή αυτή γραφή την τελειοποίησαν, αφού επινόησαν για πρώτη φορά τη δήλωση φωνηέντων και μερικών συμφώνων. Έτσι έφτασαν στη δημιουργία της πρώτης αλφαβητικής γραφής, του πρώτου αλφαβήτου, στο οποίο κάθε γράμμα δήλωνε έναν φθόγγο. Η επινόηση αυτή κάνει ώστε το αλφάβητο να αναγνωρίζεται διεθνώς ως ελληνική δημιουργία, όσο και αν έναν αριθμό γραμμάτων, το αρχικό σχήμα και την ονομασία τους την πήραν οι Έλληνες μέσω των Φοινίκων από τη βορειοσημιτική συμφωνογραφική γραφή.

Στην αρχή οι Έλληνες έγραφαν μόνο με κεφαλαία γράμματα, χωρίς να χωρίζουν συνήθως τις λέξεις, και χωρίς τόνους. Η γραφή με μικρά γράμματα και με τόνους διαμορφώθηκε στους ελληνιστικούς χρόνους, αλλά καθιερώθηκε μόνο κατά τη βυζαντινή εποχή (9^ο μ.Χ. αιώνα).

Ως προς την κατεύθυνση των γραμμάτων, αρχικά οι Έλληνες έγραφαν, όπως και οι Φοίνικες και αργότερα οι Άραβες, αριστερόστροφα, δηλαδή από τα δεξιά προς τα αριστερά. Αργότερα χρησιμοποίησαν τη ‘‘βουστροφηδόν’’ γραφή, η οποία εναλλάσσει κατεύθυνση, όπως τα βόδια που οργώνουν, αριστερόστροφα στον πρώτο στίχο, δεξιόστροφα στο δεύτερο κ.ο.κ. Από τα τέλη του 6^ου π.Χ. αιώνα ή τα μέσα του 5^ου καθιέρωσαν οριστικά τη δεξιόστροφη γραφή, που ισχύει μέχρι σήμερα.

kartswnhs@gmail.com