Διδάσκαλοι του Γένους

Του Κώστα Μπούζα
Ήταν Μάρτιος του 1821, όταν το Γένος αποτόλμησε τον μεγάλο άθλο. Κι αν η στιγμή αυτή υπήρξε το χρονικό ορόσημο της έναρξης του ξεσηκωμού για την ελευθερία, υπήρξε ταυτόχρονα και το τέλος κάποιου άλλου αγώνα, μακροχρόνιου, που κράτησε τετρακόσια ολόκληρα χρόνια. Αγώνα που πέρασε από πολλά στάδια και έκανε χρήση όπλων ποικίλων. Από τα καριοφίλια των κλεφτών και των αρματωλών, ως τους άμβωνες των Εκκλησιών και τους νάρθηκες των μοναστηριών, όπου τα κλεφτόπουλα κρυφάκουγαν τις διδαχές των Διδασκάλων του Γένους.

Άνθρωποι φωτισμένοι, έθεσαν τον εαυτό τους προσφορά στην Πατρίδα. Δίπλα στους οπλαρχηγούς, πολέμαρχοι κι αυτοί με τα καλαμάρια τους. Μάχονταν το σκοτάδι της σκλαβιάς και χόρταιναν την πνευματική πείνα του λαού. Πάνω απ’ όλα όμως έθεταν φωτεινά ορόσημα πορείας για ένα Έθνος, που δεν έπρεπε ούτε για μια στιγμή να ξεχάσει “τι έχασε, τι έχει, τι του πρέπει”.

“Ψυχή και Χριστός σας χρειάζονται. Αυτά τα δύο. Όλος ο κόσμος να πέσει επάνω σας δεν μπορεί να σας τα πάρει, εκτός και αν τα δώσετε με το θέλημά σας”. Μ’ αυτά τα λόγια ο Κοσμάς ο Αιτωλός, ο “Πατροκοσμάς”, παρότρυνε τους υπόδουλους στις περιοδείες του σε όλη την Ελλάδα, στα μέσα του δέκατου όγδοου αιώνα. Σε μια δύσκολη εποχή, που παντού κυριαρχούσαν αμάθεια, ομαδικός εξισλαμισμός, καταπίεση, θρησκευτική και ηθική κατάπτωση. Κι αυτός, θερμός κήρυκας, να διαλαλεί: “Καλύτερον, αδελφέ μου, να έχεις Ελληνικόν σχολείον εις την χώραν σου, παρά να έχεις βρύσες και ποτάμια. Κι αλλού πάλι: χωρίς σχολείον περιπατούμεν εις το σκότος”.

Ποιος θα μπορούσε αλήθεια, έστω και στο ελάχιστο, να αμφιβάλλει για την τεράστια σημασία της παιδείας στην σμίλευση της ψυχής ενός Έθνους. Ο Αθανάσιος ο Πάριος, διδάσκαλος επί πενήντα έτη σε διάφορες σχολές και με πλούσιο συγγραφικό έργο, έγραφε: “Αληθινή παιδεία είναι και λέγεται αυτή που φέρνει κάθαρση από τα άλογα και τυφλά πάθη, που κατορθώνει να καλλιεργήσει όλες τις αρετές”. Κι αλλού προειδοποιεί: “Αν δεν προσέξουν οι γονείς που στέλλουν και τι μαθαίνουν τα παιδιά τους, θα’ ρθη ώρα που θα κλαύση το Γένος πικρά, πάνω σε ερείπια”.

Μια εκ των κορυφαίων θέσεων μεταξύ των Διδασκάλων του Γένους κατέχει και ο Αδαμάντιος Κοραής. Τα λόγια του είναι πάντα επίκαιρα: “Ο χρηστός πολίτης ό,τι πράττει για την ωφέλεια της πατρίδας, δεν το πράττει με την ελπίδα αμοιβής, αλλά το πληρώνει ως χρέος στην πατρίδα. Η αμοιβή του είναι η κοινή ελευθερία, η ευνομία, η ειρήνη, να κυβερνάται από νόμους και όχι από σουλτάνους, με ένα λόγο, η κοινή της πατρίδας ευδαιμονία, της οποίας μετέχει και αυτός και όλη του η οικογένεια”. Όταν ο μεγάλος Έλληνας άφησε την τελευταία του πνοή στην πενιχρή του οικία στο Παρίσι, αυτήν που επί σαρανταπέντε χρόνια χρησίμευε, όπως εύστοχα παρατηρήθηκε, σαν αληθινό Υπουργείο Παιδείας του Γένους, ήταν τα μεσάνυχτα της 6ης Απριλίου του 1833. Όπως διηγείτο ο Χίος Κωνσταντίνος Πιπιτζιός που παράστεκε δίπλα στην κλίνη του, η τελευταία του λέξη ήταν: “Πατρίς...”

Ένα βασικό χαρακτηριστικό όλων αυτών των έξοχων ανθρώπων ήταν η σεμνότητα. Ό,τι έκαναν, το έκαναν για την κοινή ιδέα και όχι για προσωπική προβολή. Ο Γεώργιος Γεννάδιος, αναλύοντας τους λόγους για τους οποίους αρνήθηκε να δεχθεί πανεπιστημιακή έδρα, έλεγε: “Αν εισπηδήσωμεν όλοι εις το πανεπιστήμιον, τις θέλει μείνει εις τα κατώτερα σχολεία, ων ο καταρτισμός είναι ουχ’ ήττον σπουδαίος; Ουαί τη οικοδομή, ήτις στερεώς μεν στεγάζεται, σαθρώς δε θεμελιούται”. Δάσκαλος στην Ελληνική Σχολή της Οδησσού και στο Βουκουρέστι, το 1824 κατέρχεται στην Ελλάδα για να συμμεριστεί την μεγάλη δοκιμασία του Έθνους. Το 1826, εν τω μέσω γενικής ένδειας και με ορατό τον κίνδυνο της επερχόμενης καταστροφής, σε συγκινητική έκκληση που απηύθυνε στην πλατεία του Ναυπλίου, προσέφερε ο ίδιος ολόκληρο το πενιχρό του βαλάντιο με τα λόγια: “Ας με μιμηθεί όποιος θέλει”.

Ένας άλλος εχθρός που πολέμησαν αυτοί οι αγωνιστές του Πνεύματος ήταν η δεισιδαιμονία, ο σκοταδισμός και τα πάθη γενικά των ανθρώπων. Ο Αθανάσιος Ψαλίδας, δημιουργός πνευματικής κίνησης στα Ιωάννινα, την πατρίδα του και με συγγραφικό έργο, διεκήρυττε: “Ο φθόνος, η χαμέρπεια και η δεισιδαιμονία είναι τρία τρομακτικά θηρία, που κατεδάφισαν πόλεις, ρήμαξαν έθνη, αφάνισαν δημοκρατίες, κατέλυσαν βασίλεια”.

Εκείνο βέβαια το οποίο ανελλιπώς προωθείτο απ’ όλους τους ήταν η αρετή και η αγάπη, τις οποίες θεωρούσαν θεμέλιο της ζωής. Διακηρύσσει ο Νικηφόρος Θεοτόκης: “Η αρετή όταν τιμάται, αυξάνει, πολλαπλασιάζεται και εις πολλούς μεταδίδεται. Κι άλλοτε πάλι αναφωνεί: Ω αγάπη, αρετή θεία, ήλιε λαμπρότατε των ψυχών μας. Εσύ δύνασαι να εξορίσεις όλα τα κακά από τον κόσμο και να φέρεις όλες τις ευτυχίες στους ανθρώπους”.

Όλοι τους ήταν Δάσκαλοι και είναι εδώ. Παρόντες και σήμερα, γιατί το φως δεν χάνεται. Ευγένιος Γιαννούλης, Αναστάσιος Γόρδιος, Αδελφοί Λειχούδαι, Μεθόδιος Ανθρακίτης, Ηλίας Μηνιάτης, Νεκτάριος Τέρπος, Ευγένιος Βούλγαρις, Νεόφυτος Δούκας, Νεόφυτος Βάμβας, Κωνσταντίνος Κούμας, Κωνσταντίνος Οικονόμος, Άνθιμος Γαζής. Ο τελευταίος μέσα σε λίγα λόγια κλείνει το φρόνημα όλων: “Ότι και αν εκάμαμεν, είτε εγώ, είτε οι συνάδελφοι μου, είτε ως εταίροι, είτε ως αγωνισταί, ήτο έμπνευσις και έργον της Θείας Προνοίας και ουδέν ηθέλομεν πράξει άνευ της εμπνεύσεως ταύτης”