Παραβατικότητα ανηλίκων: Όταν τα παιδιά φωνάζουν με τις πράξεις τους

Γράφει ο Δημήτρης Μαραμπούτης 
MSc Κοινωνικός Λειτουργός
Η παραβατικότητα ανηλίκων αποτελεί ένα φαινόμενο που απασχολεί όλο και πιο έντονα τις σύγχρονες κοινωνίες και φυσικά δεν εξαιρείται η ελληνική. Το φαινόμενο δεν περιορίζεται στη νομική του διάσταση, καθώς συχνά οι πράξεις παραβατικότητας αποτελούν κραυγές απόγνωσης, ανάγκης και πόνου που δεν εισακούστηκαν εγκαίρως.

Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα του «Χαμόγελου του Παιδιού», 1 στα 3 παιδιά δηλώνει ότι έχει υπάρξει θύμα ή μάρτυρας bullying. Όταν έφηβοι εμπλέκονται σε πράξεις βίας, κλοπές, βανδαλισμούς ή άλλες μορφές αντικοινωνικής συμπεριφοράς, δεν πρόκειται απλώς για παραβίαση των κανόνων. Πρόκειται κυρίως για ένα σήμα κινδύνου, μια σιωπηλή, αλλά κραυγαλέα έκκληση για βοήθεια.

Η παραβατικότητα δεν είναι έμφυτο χαρακτηριστικό ενός παιδιού. Κανένα παιδί δεν γεννιέται «επικίνδυνο» ή «κακομαθημένο». Οι αιτίες είναι βαθιά κοινωνικές και πολυπαραγοντικές. Κάποιες απ’ αυτές είναι η παραμέληση, η βία στο οικογενειακό περιβάλλον, η απουσία θετικών προτύπων, η έλλειψη καθοδήγησης, αλλά και η επίδραση των συνομηλίκων που εμπλέκονται ήδη σε ανάλογες συμπεριφορές. Η παραβατικότητα, ιδιαίτερα στην εφηβεία, συχνά δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια προσπάθεια να καλυφθεί ένα εσωτερικό κενό. Όταν ένα παιδί δεν έχει λάβει αγάπη, αποδοχή, στήριξη και σταθερή καθοδήγηση, είναι αναμενόμενο να στραφεί σε άλλους δρόμους ακόμη και επικίνδυνους ή παραβατικούς, προσπαθώντας να νιώσει πως ανήκει κάπου, πως έχει δύναμη, πως με κάποιο τρόπο “μετράει”. Γιατί πολλές φορές, ακόμη και η αρνητική προσοχή μοιάζει προτιμότερη από την αδιαφορία.

Ποιος τελικά φταίει; Το εύκολο είναι να δείχνουμε το παιδί. Να το χαρακτηρίζουμε «απείθαρχο» ή «επικίνδυνο». Το δύσκολο αλλά συνάμα αναγκαίο είναι, να στρέψουμε τον καθρέφτη και σε εμάς. Γονείς, δάσκαλοι, θεσμοί, πολιτεία, όλοι οφείλουμε να κάνουμε την αυτοκριτική μας. Όταν ένα παιδί εκτροχιάζεται, η κοινωνία οφείλει να παραδεχθεί πως ίσως απέτυχε να το προστατεύσει, να το εμπνεύσει ή να του δώσει εναλλακτικές διαδρομές.

Πώς μπορούμε όμως να βοηθήσουμε; «Γίνε η αλλαγή που θέλεις να δεις στον κόσμο», έλεγε ο Μαχάτμα Γκάντι. Το ίδιο ισχύει και στην περίπτωση της νεανικής παραβατικότητας. Η κοινωνία οφείλει να επενδύσει στην πρόληψη, όχι μόνο στην καταστολή. Όχι στην τιμωρία, αλλά στην κατανόηση. Όχι στην απομόνωση, αλλά στη συμπερίληψη. Πρέπει να ακούμε και να κατανοούμε τα παιδιά, ακόμα κι όταν «φωνάζουν» μέσα από την οργή ή την άρνησή τους. Και κυρίως, να τους προσφέρουμε επιλογές όπως δημιουργική απασχόληση, τέχνες, αθλητισμό, εθελοντισμό. Να ενισχύσουμε τη θετική ταυτότητα, να καλλιεργήσουμε δεξιότητες ζωής και να δείξουμε ότι υπάρχει κι άλλος δρόμος.

Εξίσου σημαντικό είναι να στηρίξουμε το σχολείο και τους εκπαιδευτικούς με μόνιμο, σταθερό και επαρκές προσωπικό ψυχικής και κοινωνικής υποστήριξης, ψυχολόγους και κοινωνικούς λειτουργούς. Δεν αρκεί η αποσπασματική ή περιστασιακή παρουσία τους. Είναι απαραίτητο να στελεχώνονται όλα τα σχολεία με μόνιμους επαγγελματίες που θα υποστηρίζουν όχι μόνο τους μαθητές και τις οικογένειές τους, αλλά και τους ίδιους τους εκπαιδευτικούς όταν το έχουν ανάγκη.

Το σχολείο δεν είναι μόνο χώρος μετάδοσης γνώσεων, αλλά και κοινότητα ανθρώπων. Και για να ευδοκιμήσει μια τέτοια κοινότητα, χρειάζεται υποστήριξη σε όλα τα επίπεδα. Πρέπει επιτέλους να αναγνωρίσουμε πως η φροντίδα της ψυχικής υγείας μέσα στο εκπαιδευτικό σύστημα είναι εξίσου κρίσιμη με τη διδασκαλία της ύλης.

Παράλληλα, είναι ανάγκη να αποφεύγονται άστοχες και επικίνδυνες πρακτικές, όπως η υποχρεωτική «κοινωνική εργασία» ως μορφή ποινής για ανηλίκους. Η κοινωνική εργασία δεν είναι τιμωρία· αποτελεί μία εφαρμοσμένη κοινωνική επιστήμη και ακαδημαϊκό πεδίο των κοινωνικών λειτουργών. Οφείλουμε να τη σεβόμαστε ως τέτοια και όχι να την εργαλειοποιούμε επιφανειακά, μετατρέποντάς την σε τιμωρητικό μηχανισμό.

Αν επιθυμούμε να δώσουμε ουσιαστικές και μακροπρόθεσμες λύσεις στο φαινόμενο της παραβατικότητας ανηλίκων, θα πρέπει να κοιτάξουμε βαθύτερα στις οικογένειες που αντιμετωπίζουν δυσκολίες, στα σχολεία που πασχίζουν χωρίς υποστήριξη, στα παιδιά που μεγαλώνουν δίχως σταθερότητα και αγάπη.

Δεν είναι ποτέ αργά. Η κοινωνία οφείλει να καλλιεργήσει ξανά αξίες, να σταθεί δίπλα στους νέους ανθρώπους με ενσυναίσθηση και ευθύνη. Όχι μόνο με λόγια, αλλά κυρίως με πράξεις. Ας δώσουμε επιτέλους το σωστό παράδειγμα σε κάθε παιδί που προσπαθεί να χαράξει το δρόμο του.