Φιλική Εταιρεία: Το «λίκνο» της Ελληνικής Παλιγγενεσίας

Υπογράφουν οι:

- Νικολόπουλου Αναστασία, Δικηγόρος Αθηνών, ΠΜΣ στην Παγκόσμια Δημοσιογραφία, Α.Π.Θ.

- Πολυτάνου Γεωργία,  Αναλύτρια Ενεργειακής Ασφάλειας / MSc in Energy and Climate Crisis, Πανεπιστήμιο Πειραιά

- Μαρκόπουλος Χ. Θωμάς, ΠΜΣ Διεθνών Σπουδών, Ευρωπαϊκών Σπουδών και Διπλωματίας, Παν. Μακεδονίας / Επικοινωνιολόγος

Μέσα του Σεπτεμβρίου του 1814 ιδρύεται ανήμερα του Τιμίου Σταυρού στην Οδησσό της Ρωσίας μια οργάνωση, που θα επιφέρει την έκρηξη της Επανάστασης. Η Φιλική Εταιρεία ήταν η σημαντικότερη από τις μυστικές οργανώσεις που ιδρύθηκαν με σκοπό την προετοιμασία της επανάστασης και την απελευθέρωση των Ελλήνων από τον οθωμανικό ζυγό. 

Συστάθηκε από 3 εμπόρους, τους Εμμανουήλ Ξάνθο, τον Νικόλαο Σκουφά και τον Αθανάσιο Τσακάλωφ. Οι Φιλικοί μυούνταν στην Εταιρεία με μυστικό όρκο πίστης και υποταγής και επικοινωνούσαν μεταξύ τους με κώδικες, ψευδώνυμα και συνθηματικά, θυμίζοντας έντονα τα πρότυπα των… Μασονικών Στοών.

Και ήταν αυτή ακριβώς η ερμητική φύση της που εξηγεί τον περιορισμένο και αμφίσημο χαρακτήρα των τεκμηρίων που άφησε πίσω της. Η Φιλική Εταιρεία άναψε, λοιπόν, τη φλόγα της Επανάστασης του 1821 ως μια τελείως συνωμοτική ομάδα από αληθινά παθιασμένους πατριώτες. 

Ο τρόπος δράσης της είχε μάλιστα όλα τα χαρακτηριστικά των μυστικιστικών εταιριών του 19ου αιώνα, αφού μέχρι και εκατοντάδες φόνοι έγιναν στο εσωτερικό της. Από την άλλη, ήταν τέτοια η ιερότητα του σκοπού της και ο κίνδυνος που διέτρεχαν τα μέλη που κάθε μυστικότητα ήταν εντελώς επιβεβλημένη μεταξύ των Φιλικών. Έτσι, δανείστηκαν τους παραδεδομένους κώδικες αντίστοιχων μυστικών εταιριών της εποχής, οργανώσεων όπως και η Mασονία δηλαδή, η οποία κατά τον 19ο αιώνα παρέμενε φιλελεύθερη και φαινόταν να την προτιμούν οι προοδευτικοί κύκλοι της Ευρώπης. 

Η όλη δομή ήταν πυραμιδοειδής με δεσπόζουσα ηγετική ομάδα, την «Αόρατο Αρχή». Κανείς δεν γνώριζε ούτε είχε δικαίωμα να ρωτήσει ποιοι την αποτελούσαν. Οι εντολές της εκτελούνταν ασυζητητί, ενώ τα μέλη δεν είχαν δικαίωμα στη λήψη αποφάσεων. Η Εταιρεία αποκαλούνταν «Ναός» και είχε τέσσερις βαθμίδες μύησης: τους αδελφοποιητούς, τους συστημένους, τους ιερείς και τους ποιμένες.

Όταν η Εταιρεία μετέφερε, το 1818, την έδρα της στην Κωνσταντινούπολη, δημιουργήθηκαν δύο ακόμα βαθμοί: οι αφιερωμένοι και οι αρχηγοί των αφιερωμένων, οι οποίοι επαφίονταν αποκλειστικά σε στρατιωτικούς. Αργότερα οι βαθμίδες συμπληρώθηκαν από τους Απόστολους και τον Γενικό Επίτροπο της Αρχής, τίτλος που δόθηκε στον Υψηλάντη όταν αποδέχτηκε την αρχηγία της Φιλικής Εταιρείας (1820). 

Οι ιερείς ήταν επιφορτισμένοι με το έργο της μύησης στους δύο πρώτους βαθμούς. Ο ιερέας προσέγγιζε κάποιον και αφότου σιγουρευόταν για τη φιλοπατρία του, τον κατηχούσε στους σκοπούς της εταιρείας και εκκρεμούσε πλέον ο όρκος, ο οποίος δινόταν υποχρεωτικά σε κληρικό, γι’ αυτό και στις τάξεις των Φιλικών υπήρχαν και πάρα πολλοί ιερωμένοι κάθε ιερατικής. 

Το 1834 στο «Δοκίμιον Ιστορικόν της Φιλικής Εταιρείας» αναφερόταν ως ηγετική τριάδα οι Σκουφά, Τσακάλωφ και Αναγνωστόπουλο, με αποτέλεσμα ο Ξάνθος να αναγκαστεί να εκδώσει την «απολογία Ξάνθου» για να ανταπαντήσει στον ισχυρισμόν αυτό. Θεωρείται πάντως πιθανότερο να ήταν στην ιδρυτική ομάδα ο Ξάνθος παρά ο Αναγνωστόπουλος ο οποίος εισήλθε ελάχιστους μήνες μετά. 

Επισκεπτόμενος κανείς την επίσημη ιστοσελίδα της Μεγάλης Στοάς της Ελλάδος στη σελίδα με τους «Διακεκριμένους Έλληνες Τέκτονες» ,τα ονόματα και των πρωτεργατών της Φιλικής Εταιρείας, Εμμανουήλ Ξάνθος, Νικόλαος Σκουφάς, Αθανάσιος Τσακάλωφ, Παναγιώτης Αναγνωστόπουλος καθώς και του αδιαφιλονίκητου αρχηγού Αλέξανδρου Υψηλάντη συμπεριλαμβάνονται. 

Σύμφωνα με τα μασονικά αρχεία, τέκτονες ήταν αρκετοί ακόμα πρωτεργάτες του εθνικού ξεσηκωμού, από τον «Γέροντα του Μοριά» Θεόδωρο Κολοκοτρώνη και τον επικεφαλή του Ιερού Λόχου, Νικόλαο Υψηλάντη, μέχρι και τον πρώτο κυβερνήτη του νεοσύστατου κράτους, Ιωάννη Καποδίστρια.

Παραθέτουμε ένα μέρος του Όρκου της Φιλικής Εταιρείας: "Τέλος πάντων ορκίζομαι εις σέ, ω ιερά πλήν τρισάθλια Πατρίς. Ορκίζομαι εις τάς πολυχρόνους βασάνους σού. Ορκίζομαι είς τα πικρά δάκρυα τα οποία τόσους αιώνας έχυσαν και χύνουν τα ταλαίπωρα τέκνα Σού, εις τα ίδια μου δάκρυα, χυνόμενα κατά ταύτην την στιγμήν, και εις την μέλλουσαν ελευθερίαν των ομογενών μου ότι αφιερώνομαι όλως είς Σε." 

Στο σημείο αυτό να αναφέρουμε πως η δημιουργία μυστικών παράνομων οργανώσεων που αυτοαποκαλούνταν «εταιρείες» και έθεταν βαθμιαία ως στόχο τους την πυροδότηση εθνικοαπελευθερωτικών αγώνων είναι ένα φαινόμενο που παρουσιάζει ιδιαίτερη άνθιση στην Ευρώπη των τελών του 18ου αιώνα. 

Το κοινωνικό αυτό φαινόμενο θα βρει πρόσφορο έδαφος στους λαούς που ζούσαν κάτω από την οθωμανική κυριαρχία και θα ακολουθήσει τα μοτίβα που ξεπήδησαν από τη Γαλλική Επανάσταση, έχοντας ως πρότυπο την οργάνωση των λεσχών των Ιακωβίνων και κυρίως των μασονικών στοών.

Οι εταιρείες αυτές εξέφραζαν πρωτίστως τις πνευματικές αναζητήσεις των μελών τους, συχνά βέβαια υπέκρυπταν συνωμοτική δράση και επαναστατικούς σκοπούς. Ξέρουμε άλλωστε ότι στον ελλαδικό χώρο η πρώτη τεκτονική στοά ιδρύθηκε το 1782 στην Κέρκυρα με την ονομασία «Αγαθοεργία». Οι τέκτονες διατείνονται με τεκμήρια ότι μέλος αυτής ήταν και ο φλογερός υμνητής της ελευθερίας Ρήγας Φεραίος.

Μυστικές επαναστατικές οργανώσεις υπήρξαν πράγματι σε όλη την Ελλάδα και τα Βαλκάνια από το 1780 και μετά, το θέμα όμως είναι αν ήταν πράγματι άνδρα των μασόνων. Το 1813, με μέριμνα του Ιωάννη Καποδίστρια, ιδρύεται στο Παρίσι ένα νέο τεκτονικό κέντρο, το «Ελληνόγλωσσον Ξενοδοχείον», στο οποίο η τεκτονική εργασία συνδυαζόταν στενά με τη μυστική προετοιμασία για την απελευθέρωση της Ελλάδος».

Το Ξενοδοχείον υιοθετεί πάντως τους μυστικούς κανόνες των Ιταλών καρμπονάρων και των ελευθεροτεκτόνων. Οι κατηχούμενοι, αφού ορκίζονταν ενώπιον επιτροπής πως θα τηρούν επτασφράγιστο μυστικό τον σκοπό της εταιρείας, λάμβαναν χρυσό δαχτυλίδι, πανομοιότυπο για όλους, το λεγόμενο «χρυσόβουλο», το οποίο είχε χαραγμένο το έμβλημα της οργάνωσης: Δύο χέρια σφιχτοδεμένα και, κυκλικά γύρω από αυτά, ήταν γραμμένο το ακρωνύμιο «Φ.Ε.Δ.Α.». (Φιλικός Ελληνικός Δεσμός Άλυτος). 

 Οφείλουμε να επισημάνουμε πάντως ότι ορισμένοι ιστορικοί αμφισβητούν ότι ο πραγματικός σκοπός του Ελληνόγλωσσου Ξενοδοχείου ήταν καθαρά επαναστατικός,ενώ έγινε στην πορεία.Μέλος του Ξενοδοχείου είναι και ο Αθανάσιος Τσακάλωφ, ο οποίος ήταν στο πενταμελές αρχικό σχήμα που συνέταξε το καταστατικό.Ο Τσακάλωφ αποδείχθηκε ιδιαιτέρως δραστήριος στη διάδοση των σκοπών της εταιρείας σε κέντρα του ελληνισμού εκτός Παρισίων και κυρίως στις παραδουνάβιες ηγεμονίες και τη Ρωσία. 

Μετά τη συγκυριακή παρακμή του Ξενοδοχείου, ο Τσακάλωφ, έφυγε από το Παρίσι και περνώντας από Βιέννη (όπου συναντήθηκε με τον Ιωάννη Καποδίστρια), Βουκουρέστι και Μόσχα καταλήγει στην Οδησσό, όπου με τον Σκουφά, τον Ξάνθο ή και τον Αναγνωστόπουλο ιδρύουν τη Φιλική Εταιρεία στα πρότυπα ακριβώς του Ξενοδοχείου, και στην οποία μυήθηκαν πολυάριθμοι διακεκριμένοι Έλληνες πατριώτες -Τέκτονες και μη- και οι οποίοι συνέβαλαν ενεργά, με υλικά και ηθικά μέσα, στην επίτευξη της Παλιγγενεσίας του Έθνους, ενώ παράλληλα πολλές Ευρωπαϊκές Τεκτονικές Στοές, πρόσφεραν χρήματα για την επίτευξη του ιερού αυτού σκοπού.

Αρκετά από τα σύμβολα αλλά και τους τύπους μύησης του Ξενοδοχείου, διατηρήθηκαν στη Φιλική. Αφήνοντας κατά μέρος τις έριδες των ιδρυτών για το ποιος είχε την ιδέα για τη δημιουργία των Φιλικών, ο σκοπός όλων τους ήταν η «ανέγερσιν και απελευθέρωσιν του Ελληνικού Έθνους και της Πατρίδoς μας», όπως μας πληροφορεί ο ίδιος ο Ξάνθος και άλλοι τις εποχής. 

Όσο για την πορεία της στον χρόνο, παραμένει εντυπωσιακή σε όρους ανάπτυξης και στρατολόγησης. Από τα 20 μέλη του διαστήματος 1814-1816, η Φιλική εκπροσωπείται το 1820 σε όλες σχεδόν τις περιοχές της Ελλάδας αλλά και τις περισσότερες ελληνικές παροικίες του εξωτερικού, για να φτάσει στις αρχές του 1821 να μετρά δεκάδες χιλιάδες μέλη! 

Τώρα στις τάξεις της υπάρχουν κοτζαμπάσηδες και δημογέροντες, κληρικοί και δεσποτάδες, απλός λαός, πλούσιοι καραβοκύρηδες και πετυχημένοι έμποροι, κλέφτες και αρματωλοί. Η ηγετική ομάδα των Φιλικών αποκαλούνταν «Αόρατος Αρχή» και το 1818 μετονομάστηκε «Αρχή των Δώδεκα Αποστόλων».

Οι ιστορικοί υποδεικνύουν επίσης τη «Φιλόμουσο Εταιρεία» της Αθήνας (1812) και τη «Φιλόμουσο Εταιρεία» της Βιέννης (1814), τις οποίες ιδρύει ο Καποδίστριας, αν και δεν αναφέρεται πως ήταν μασονικού τύπου στοές. Τελικά, χάρη εν μέρει στην Εταιρεία η Επανάσταση θα ξεσπάσει και η Εταιρεία παρά την λογική και μοιραία διάλυσή της, αν και δεν υπάρχει κάποια μαρτύριο, κάποια ημερομηνία, κάποιο χαρτί που να μας το πιστοποιεί ότι διαλύθηκε, θα μείνει αξέχαστη και δοξασμένη στις σελίδες της Ιστορίας. 

Τώρα αν ήταν ή όχι καθαρά Μασονική η Φιλική Εταιρεία; Ίσως να μην το μάθουμε/επιβεβαιώσουμε ποτέ! Όπως και το αν σταμάτησε να υπάρχει! Σίγουρα αποζητούσε και λειτουργούσε για το καλό της Πατρίδας και των υποδουλομένων Ελλήνων. Χρόνια Πολλά σε όλες και όλους! Ζήτω η Ελλάδα!