Πως θα καταλάβετε, αν το παιδί είναι θύμα Σχολικού Εκφοβισμού

Του Γιάννη Λιναρδάκη*
Είναι γύρω στη δεκαετία του 1970 που στις Σκανδιναβικές κι απ’ τις Σκανδιναβικές χώρες γεννιέται και διαδίδεται το ενδιαφέρον για το φαινόμενο του Σχολικού Εκφοβισμού, που αποτυπώνεται με τον όρο mobbing (Νορβηγία και Δανία) ή mobbning (Ελβετία και Φινλανδία).
Η ρίζα mob αναφέρεται σε μια ομάδα ατόμων αναμειγμένων σε πράξεις ενοχλητικές, αλλά η λέξη χρησιμοποιείται και για να δείξει κάποιες επιθέσεις που ένα άτομο κάνει απέναντι σε κάποιον άλλον είτε σε περιβάλλον Σχολικό είτε σε Εργασιακό. Παρόλο που το, θέμα του όρου, είναι αυτό, η Ιταλική λέξη bullismo προέρχεται από μια μετάφραση κατά λέξη της Αγγλικής bullying. Στην Ιταλία και στον Αγγλοσαξονικό κόσμο, ο όρος mobbing έχει πράγματι σχέση με τον εργασιακό χώρο και με τις καταχρήσεις που γίνονται ανάμεσα στους ενήλικες.

Σύμφωνα με τον Olweus (1986, 1991), πρωτοπόρο στην ανάλυση και την πρόληψη του Σχολικού Εκφοβισμού, μιλάμε για συμπεριφορά εκφοβισμού, όταν ένας μαθητής είναι θύμα ή θύτης, όταν εκτίθεται, κατά συρροή μέσα στον χρόνο σε προσβλητικές πράξεις από έναν ή και περισσότερους συμμαθητές.

Ανάλογα, διάφοροι συγγραφείς (Schwartz, 2003, Whitney e Smith, 1993) διατυπώνουν ότι ένα παιδί υφίσταται αυθαιρεσίες όταν ένα άλλο παιδί ή μια ομάδα παιδιών του λένε άσχημα και ενοχλητικά πράγματα. Είναι πάντα αυθάδεια όταν ένα παιδί υφίσταται κλωτσιές, μπουνιές, χτυπήματα και απειλές, όταν κλείνεται στο δωμάτιό του, λαμβάνει σημειωματάκια με προσβολές και βρισιές, όταν δεν του απευθύνει κανένας το λόγο.

Γενικά, το μεγαλύτερο μέρος των σημερινών χαρακτηρισμών της συμπεριφοράς του σχολικού εκφοβισμού τονίζουν τα ακόλουθα χαρακτηριστικά:

1. Η συμπεριφορά πρέπει να είναι πρόθεσης, που σημαίνει ότι ο εκφοβιστής (νταής) βάζει σε εφαρμογή συμπεριφορές σωματικής επίθεσης, λεκτικής ή ψυχολογικής με σκοπό να προσβάλει τον άλλον τιμωρώντας τον με μια σωματική ή ψυχολογική ζημιά.

2. Για να μπορεί κανείς να μιλήσει για σχολικό εκφοβισμό η συμπεριφορά πρέπει να παρατείνεται, να επαναλαμβάνεται μέσα στο χρόνο.

3. Η διάδραση ανάμεσα στο θύμα και στον εκφοβιστή πρέπει να είναι ασυμμετρική, δηλαδή να βασίζεται πάνω σε μια ανισότητα δύναμης.

4. Η συμπεριφορά του εκφοβιστή δεν είναι αναγκαστικά μια άμεση επίθεση (σωματική, λεκτική), αλλά μπορεί να εκδηλωθεί και σε έμμεση μορφή (ψυχολογική).

Τέτοια στοιχεία επιτρέπουν έτσι, να αποκλείσουμε απ’ τον ορισμό του φαινομένου όλες εκείνες τις συνθήκες στις οποίες τα δύο παιδιά, ίδιας ή παρόμοιας σωματικής ή ψυχολογικής δύναμης, μαλώνουν ή παλεύουν μεταξύ τους. Αυτή η σημαντική διευκρίνιση αναπτύχθηκε παράλληλα με την σημασία, τον τρόπο της έμμεσης ή ψυχολογικής αυθαιρεσίας.

Όπως αναφέρθηκε πράγματι, δίπλα σ’ έναν άμεσο εκφοβισμό, που μπορεί κάποιος να εκδηλώσει μέσω κοροϊδίας, χτυπημάτων, σπρωξίματος, μπορούμε να διαχωρίσουμε κι έναν έμμεσο εκφοβισμό, λιγότερο προφανή, που εξηγείται προπαντός μέσω της κοινωνικής απομόνωσης κι έναν αποκλεισμό στοχευμένο (σκόπιμο) του προσώπου-θύματος απ’ την ομάδα.

Η επιβολή δύναμης και εξουσίας αποτελούν στόχο του εκφοβισμού, ο οποίος περιλαμβάνει τη χρήση υποτιμητικών φράσεων και ονομάτων, τον αποκλεισμό από τις ομάδες, τον εξευτελισμό μπροστά σε άλλους, τη χρήση απειλών, τον ξυλοδαρμό ή την απειλή, τον εξαναγκασμό σε ανεπιθύμητες για το ίδιο πράξεις κ.ά.

Το θύμα της βίας μπορεί να μη διαφέρει σε τίποτε από τα υπόλοιπα παιδιά της ομάδας, μπορεί όμως να χαρακτηρίζεται από εσωστρέφεια, αισθήματα ντροπής, τάσεις απομόνωσης, να είναι συναισθηματικά ανεσταλμένο και να δείχνει μια φαινομενική αλλά όχι αληθινή ανοχή στη βία, λόγω μιας εγγενούς παθητικότητας που δυστυχώς το καθιστά εύκολο στόχο.

Ενδέχεται επίσης να έχει κάποιο ανεπιθύμητο φυσικό χαρακτηριστικό ή να μοιάζει αδύναμο ή να ντύνεται και να μιλάει με έναν μη αποδεκτό τρόπο.

Η σιωπή του θύματος είναι ένας από τους παράγοντες που συντηρούν τη βία που υφίσταται. Ο στιγματισμός και ο φόβος της επανάληψης του εκφοβισμού το κάνουν να κλείνεται περισσότερο στον εαυτό του και να βυθίζεται σε μια επίπονη απομόνωση, με αποτέλεσμα να συρρικνώνεται η αυτοεκτίμησή του.

Τα συμπτώματα που ενδέχεται να αποτελούν ενδείξεις ότι το παιδί έχει υποστεί εκφοβισμό είναι ανεξήγητα σημάδια και μώλωπες, ξαφνική διέγερση και ανησυχία, παρατεταμένη θλίψη, αλλαγές στην συμπεριφορά (π.χ. ξεσπάσματα θυμού, επιθετικότητα), κοινωνική απομόνωση, διαταραχές στον ύπνο, στην όρεξη και στη λήψη τροφής και επιστροφή του παιδιού από το σχολείο φοβισμένου και απελπισμένου, συχνά δίχως σημαντικά προσωπικά αντικείμενα ή με σκισμένα ρούχα. Είναι επίσης μείωση της σχολικής απόδοσης, αδυναμία συγκέντρωσης, αποφυγή συμμετοχής στις σχολικές δραστηριότητες, φόβος για το σχολείο και ψυχοσωματικά συμπτώματα (πόνος στο στομάχι, ημικρανίες, ζαλάδες κ.λπ.).

Αν δεν υπάρχει σοβαρός λόγος στον οποίο να μπορείτε να τα αποδώσετε (π.χ. ένταση στο σπίτι, απώλεια, ασθένεια στην οικογένεια) και το παιδί σας εμφανίζει μια γενικότερη ψυχολογία φόβου και αποφυγής, ενδέχεται να είναι θύμα σχολικού εκφοβισμού.

Μιλήστε του και ακούστε το ενεργητικά. Σεβαστείτε την κάθε του λέξη και κινητοποιήστε το να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων έχοντας συμμάχους τούς δασκάλους - καθηγητές, τους φίλους και την οικογένεια.

Όπως ήδη τονίστηκε φαίνεται αρκετά προφανές πως τα κορίτσια καταφεύγουν σε μορφές έμμεσου σχολικού εκφοβισμού (σημειωματάκια, συκοφαντίες, απομόνωση, κλπ.), ενώ τα αγόρια συνήθως προτιμούν τις άμεσες μορφές. Εκτός αυτού, ενώ τα αγόρια προβαίνουν σε επιθέσεις σε συμμαθητές του ίδιου φύλου και σε κορίτσια, τα κορίτσια αυθαιρετούν αποκλειστικά σε βάρος των συμμαθητριών τους.

Είναι αναγκαίο να υπογραμμίσουμε επίσης ότι στα Γυμνάσια οι αυθαιρεσίες των αγοριών φαίνονται να συνδέονται περισσότερο σε δυναμικές εξουσίας και να έχουν μια σεξουαλική ομογένεια. Αν πράγματι, η σχέση αγόρι-αγόρι μπορεί να επιτρέψει στον εκφοβιστή να δείξει ποιος είναι πιο δυνατός, αντίθετα η σχέση αγόρι-κορίτσι θα μπορούσε να εκφράσει μια κάποια ανάγκη διαφοροποίησης εκτός από μια πιθανή σεξουαλική έλξη.

Τέλος, ουσιαστικές διαφορές είδους προκύπτουν και σχετικά με την αντίληψη του φαινομένου που εξετάζουμε, με την έννοια ότι ενώ τα αγόρια φαίνονται να έχουν μεγαλύτερες δυσκολίες στο να ταυτίζονται με το θύμα και να δοκιμάζουν ένα κάποιο αίσθημα ενοχής για την επίθεση που έγινε ή παρατηρήθηκε, αντίθετα τα κορίτσια φαίνονται να εκδηλώνουν μια μεγαλύτερη ‘’συμπάθεια’’ απέναντι στο θύμα και να είναι σε θέση να ‘’πιάσουν’’ τα σήματα δυσκολίας και ταλαιπωρίας τους.

*Ιωάννης Κ. Λιναρδάκης,
Υπεύθυνος Γραφείου Σχολικών Δραστηριοτήτων,
Διεύθυνσης Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Κιλκίς,
Αν. Αιρετός ΠΥΣΔΕ Κιλκίς, Γενικός Γραμματέας Δ.Α.Κ.Ε. Δ.Ε. Κιλκίς,
Μ.Sc., Σχολική Ψυχολογία – Διαχείριση Κρίσεων στην Εκπαίδευση,
Μ.Sc., Διοίκηση των Σχολικών Μονάδων – MUNDIS.