Η ποντιακή διάλεκτος ως στοιχείο της ταυτότητάς μας

Γράφει η Αρχοντούλα Κωνσταντινίδου
Φιλόλογος
Ανάμεσα στα κοινά στοιχεία που συγκροτούν και συγκρατούν την ιδιαίτερη ταυτότητα ενός έθνους ή μιας φυλής, την ισχυρότερη, ίσως, θέση κατέχει η γλώσσα του. Πράγματι, η γλώσσα ισχυροποιεί τους δεσμούς μεταξύ των ομιλητών της και πιστοποιεί ένα κοινό ιστορικό παρελθόν, το οποίο εκφράζεται και με τη χρήση της. Έτσι, η ποντιακή διάλεκτος διασώζει γλωσσικά στοιχεία χιλιάδων χρόνων ως γνήσια απόγονος της αρχαίας ιωνικής διαλέκτου της Δυτικής Μικράς Ασίας.

Τα γεωγραφικά όρια μέσα στα οποία μιλιόταν η ποντιακή διάλεκτος, έφταναν στα δυτικά από την Ινέπολη (Ιωνόπολη) ως τη Ριζούντα και την Κολχίδα στα ανατολικά συμπεριλαμβάνοντας σαφώς και την ενδοχώρα ανάμεσά τους.
Όπως είναι φυσικό, η ομιλία της ποντιακής διαλέκτου σε μία τόσο μεγάλη γεωγραφική έκταση δεν ήταν παντού πανομοιότυπη, αλλά παρουσίαζε ορισμένες παραλλαγές από περιοχή σε περιοχή, γι’ αυτό και διακρινόταν σε ιδιώματα. Το μεγαλύτερο από αυτά ήταν το ιδίωμα της Χαλδίας, το οποίο, όπως υποστηρίζει ο Άνθιμος Παπαδόπουλος, μιλούσαν τα εννέα δέκατα των Ποντίων.
Ισχυρότερη απόδειξη για την καταγωγή της και ιδιαιτερότητά της σε σύγκριση με τη λοιπή ελληνική αποτελεί η προφορά του «η» ως «ε», όπως φανερώνουν πλήθος λέξεων, π.χ. «ἄκλερος», «νύφε», «χαμελός», «ζεμία».
(Ιστορική Γραμματική της Ποντικής Διαλέκτου, Άνθιμου Α. Παπαδόπουλου)
Εντυπωσιακή, επίσης, είναι και η διατήρηση γραμματικών τύπων της αρχαίας ελληνικής γλώσσας στην ποντιακή διάλεκτο. Εκτός από την κατάληξη του β’ εν. προσώπου της Προστακτικής Ενεργητικού Αορίστου, η οποία διατηρήθηκε ακέραιη (π.χ. τάραξον, γράψον, στείλον) , έχουν διατηρηθεί πολλοί άλλοι τύποι της Προστακτικής ελαφρά παραλλαγμένοι. Αρκεί να σκεφτούμε πως η προστακτική «αφ’ς» προέρχεται από την προστακτική «ἄφες» του ρήματος «ἀφίημι», γνωστή σε όλους από την προσευχή «Πάτερ ἡμῶν».
Ακόμη, στην ποντιακή επιβίωσε η προστακτική των συνηρημένων σε «-έω» ρημάτων, με αποσιώπηση του τελικού διφθόγγου «-ει». Οι προστακτικές «λάλ’», «φόρ’» , «φίλ’» προέρχονται από τις αντίστοιχες προστακτικές της αρχαίας ελληνικής «λάλει», «φόρει», «φίλει».
Πλήθος λέξεων της αρχαίας διατηρήθηκαν ατόφιες στην ποντιακή, ενώ δε διατηρήθηκαν στη νέα ελληνική. Η ποντιακή διατήρησε ρήματα όπως το «ἐγκαλῶ» (=κατηγορώ), ῥιγῶ (=κρυώνω), « βοῶ» (=κραυγάζω, παράγω βοή), ή ελαφρά παραλλαγμένα, όπως είναι το «ομνύω» (=ορκίζομαι), το οποίο προέρχεται από το αρχαίο «ὄμνυμι», «άφτω» (=ανάβω), από το «ἅπτω», «‘κχύουμαι (=χύνομαι) από το «ἐκχέομαι». Ακόμη, στην ποντιακή διασώθηκαν αρχαιότεροι τύποι λέξεων, οι οποίοι, είτε δε διατηρήθηκαν στη νέα ελληνική, είτε αντικαταστάθηκαν από τους ξένους.
Για την πρώτη περίπτωση, ας σκεφτούμε πως το ρήμα «αναμένω» χρησιμοποιείται στην ποντιακή, ενώ συνώνυμό του στη νέα ελληνική είναι το «περιμένω». Για να εκφράσουμε, όμως, την ενέργεια του ρήματος «περιμένω» στη νεοελληνική χρησιμοποιούμε το ουσιαστικό «αναμονή», καθώς δεν παράγεται ανάλογο ουσιαστικό.
Αναφορικά με τη δεύτερη περίπτωση, ας σκεφτούμε πως η ποντιακή διατήρησε τη μεσαιωνική ονομασία «(ο)ξύγαλαν» για το γιαούρτι, ενώ στη νέα ελληνική χρησιμοποιείται η τουρκική λέξη «γιαούρτι».
Ασφαλώς, η ποντιακή λόγω της απομακρυσμένης γεωγραφικής θέσης του Πόντου από τη μητροπολιτική Ελλάδα ενσωμάτωσε πολλές λέξεις από την τουρκική, την αραβική και την περσική γλώσσα. Παρόλα αυτά, οι λέξεις δεν παρέμειναν αυτούσιες, αλλά πήραν ελληνικές καταλήξεις προσαρμοζόμενες στο γραμματικό και κλιτικό σύστημα της ποντιακής και σε πολλές περιπτώσεις έδωσαν παράγωγα. Για παράδειγμα, η τουρκική λέξη «dava» (=δίκη πολιτικού δικαστηρίου) έδωσε το ρήμα «ταβίζω» (=μαλώνω) και το ουσιαστικό «ταβή» (=έριδα, φιλονικία).
Η μακραίωνη διατήρηση της ποντιακής διαλέκτου σε ένα εχθρικό περιβάλλον, ανάμεσα σε λαούς αλλόθρησκους και αλλόγλωσσους πιστοποιεί με το δικό της τρόπο την ανθεκτικότητα της ποντιακής φυλής απέναντι στην αφομοίωση. Δυστυχώς, όμως, σήμερα η χρήση της έχει περιοριστεί σημαντικά, καθώς τα ποντιακά ομιλούνται σχεδόν αποκλειστικά σε χωριά με κατοίκους ποντιακής καταγωγής από άτομα της δεύτερης και τρίτης γενιάς.
Αν νεκρωθεί η γλώσσα μας, μοιραία θα νεκρωθεί κι ένα μέρος της ταυτότητάς μας. «Ο θάνατος μιας γλώσσας σημαίνει την απώλεια ενός τρόπου ερμηνείας του κόσμου, σημαίνει την πτώση του πολιτισμού, που συνδέεται με αυτή τη γλώσσα» υποστηρίζει ο Γάλλος γλωσσολόγος Klaude Hagege.
Αν μάλιστα σκεφτούμε πως τα στοιχεία που συνιστούν το σύνολο μιας παράδοσης έχουν μεταξύ τους διαλεκτική σχέση, εύκολα συμπεραίνουμε πως η φθορά ή η εξαφάνιση κάποιου, μοιραία θα συνεπιφέρει τη φθορά και εξαφάνιση των υπολοίπων. Πιο συγκεκριμένα, αν η ποντιακή διάλεκτος καταστεί άγνωστη στις νεότερες γενιές, η ποντιακή μουσική, τα ποντιακά τραγούδια ακόμη και τα ποντιακό θέατρο, θα γίνουν και αυτά ξένα και αδιάφορα. Καθήκον μας, λοιπόν, είναι απέναντι στον πολιτισμό και την παράδοσή μας, να υπερασπιστούμε την ποντιακή μας ταυτότητα.