Γράψε... λάθος!,Κυριακή 28 Ιουνίου 2015

Γράφει ο Σπύρος Νικ. Καρτσώνης

‘‘Ουδείς άσφαλτος!’’

Πιστεύω ότι οι περισσότεροι, αν όχι όλοι, έχετε ακούσει τη φράση αυτή, που αποδίδεται σε γνωστή μεγάλη λαϊκή τραγουδίστρια (για να… διευκολύνουμε όσους δεν γνωρίζουν: το μικρό της όνομα μας φέρνει στο νου το μικρό όνομα της ισχυρότερης γυναίκας του πλανήτη, η δε προσωνυμία της μας θυμίζει την όμορφη, αλλά αδικοχαμένη -από τροχαίο- πριγκίπισσα).

Ίσως πολλοί να κοροϊδεύουν τη ρήση της γνωστής αυτής αοιδού, το ‘‘ουδείς άσφαλτος’’ όμως είναι και γλωσσικά και στην ουσία του απόλυτα σωστό. ‘‘Άσφαλτος’’ είναι ο αλάθητος. Το ‘‘λάθος’’ στη συγκεκριμένη περίπτωση είναι ότι η συμπαθής αοιδός χρησιμοποίησε τη συγκεκριμένη λέξη, που παραπέμπει στο γνωστό είδος πίσσας με το οποίο στρώνουμε τους δρόμους, ενώ θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει στη θέση της τη λέξη ‘‘αλάθητος’’.

Έχοντας υπόψη μας λοιπόν την ανωτέρω φράση πήραμε την απόφαση στο σημερινό μας σημείωμα, το τελευταίο -και… ενισχυμένο- του δεύτερου κύκλου, να ασχοληθούμε με μερικά (διαθέτουμε και άλλα) από τα λάθη που αλιεύσαμε από διάφορες πηγές, τα οποία όμως δεν προέρχονται από δημοσιογράφους, πολιτικούς, αρθρογράφους κ.λπ., αλλά από βιβλία με οδηγίες για την ορθή χρήση της γλώσσας(!), από λεξικά(!), αλλά και από κείμενα ανθρώπων που ασχολούνται με τη γλώσσα, ανθρώπων δηλαδή που είτε γράφουν σε δική τους στήλη κείμενα με γλωσσικό περιεχόμενο -… καλή ώρα!- είτε στην προσπάθειά τους να θίξουν και να διορθώσουν γλωσσικά ‘‘παραστρατήματα’’, στέλνουν επιστολές σε εφημερίδες, στις οποίες όμως επιστολές διαπράττουν οι ίδιοι ‘‘παραστρατήματα’’.

Στην απόφασή μας αυτή, να ασχοληθούμε δηλαδή με τα λάθη αυτών που εκ των πραγμάτων θεωρούνται… αλάθητοι (‘‘άσφαλτοι’’… αν προτιμάτε), οδηγηθήκαμε -εκτός βεβαίως από την επιθυμία μας να επαληθεύσουμε την ανωτέρω ρήση- και από τους εξής δύο λόγους: Ο πρώτος: για να δείξουμε ότι και αυτοί που ασχολούνται με τη γλώσσα είναι άνθρωποι, και ως άνθρωποι κάνουν -φυσικά- λάθη (… έμμεσος τρόπος για να σας ζητήσει ο γράφων να συγχωρείτε τα… δικά του λάθη!). Ο δεύτερος: γιατί μας δίνεται η ευκαιρία να μιλήσουμε για περιπτώσεις λαθών για τις οποίες δεν μιλήσαμε έως τώρα ή  για να ξαναθυμηθούμε περιπτώσεις για τις οποίες έχουμε κάνει ήδη λόγο.

Βεβαίως εξαρχής πρέπει να τονίσουμε το εξής: αν για το οποιοδήποτε γλωσσικό λάθος των ανθρώπων που ασχολούνται με τη γλώσσα δεν φταίει ο γνωστός… σκανδαλιάρης ‘‘δαίμων του τυπογραφείου’’ (ή ‘‘της φωτοσύνθεσης’’ ή όπως θέλετε ονομάστε τον) που ανέκαθεν ‘‘αίρει τας αμαρτίας’’ (τουτέστιν: τα όποια λάθη) αυτών που εκθέτουν το λόγο τους, μέσω των -παντός είδους- εντύπων και ιστοσελίδων, σε κοινή κριτική, τότε σίγουρα φταίει η αβλεψία του γράφοντος. Δεν μπορούμε να διανοηθούμε ότι φταίει η άγνοια.

Αρχίζουμε με τυχαία σειρά και χωρίς άλλες πληροφορίες -το θεωρούμε περιττό- για τους ‘‘δράστες’’:

☻ «Ο αρχάγγελος δίνει το παρόν και στις τρεις μονοθεϊστικές θρησκείες».

Η έκφραση δίνω το «παρών» σημαίνει ότι δηλώνω την παρουσία μου λέγοντας ‘‘παρών’’, ότι παρευρίσκομαι κάπου, ότι συμμετέχω σε κάτι. Η λέξη ‘‘παρών’’ στην ανωτέρω φράση λαμβάνει, ανεξαρτήτως φύλου (και οι γυναίκες δίνουν το ‘‘παρών’’), τη σημασία της λέξης παρουσία, χρησιμοποιείται ως ουσιαστικοποιημένη μετοχή και όχι ως επίθετο, γράφεται με ω (δεν παρασυρόμαστε από το ουδέτερο άρθρο το για να τη γράψουμε με ο) και πρέπει να μπαίνει σε εισαγωγικά, π.χ. Άνδρες, γυναίκες και παιδιά έδωσαν το «παρών» στην εκδήλωση για την εθνική επέτειο.

Η έκφραση δίνω το παρόν αναφέρεται σε ουσιαστικό και είναι κυριολεκτική, π.χ. Δίνω το παρόν οικόπεδο στη μονάκριβη κόρη μου.

Ακόμη: Όταν θέλουμε να δηλώσουμε το ‘‘τώρα’’, το τμήμα του χρόνου δηλαδή κατά το οποίο υπάρχουμε, ομιλούμε και ενεργούμε, σε αντιδιαστολή προς το παρελθόν και το μέλλον γράφουμε το ‘‘παρόν’’ (ως ουσ.) με ο, π.χ. προς το παρόν = για την ώρα, επί του παρόντος = σε ό,τι αφορά τον χρόνο που διανύουμε, του παρόντος = που αφορά το παρόν, αυτή τη στιγμή.

Ετυμ.: παρών, -ούσα, -όν: αρχ. μετοχή ενεστ. του ρήματος πάρειμι = είμαι παρών (κατά λέξη: βρίσκομαι παραπλεύρως, στέκομαι δίπλα) < παρ(α)- + ειμί.

☻ «Ο πρωθυπουργός […] δεν μπορεί να απεκδύεται των ευθυνών του και να νίπτει τας χείρας του».

Απεκδύομαι (απ[ο]- + εκδύομαι) σημαίνει βγάζω (το ένδυμα), και μεταφορικά αποβάλλω, διώχνω από πάνω μου, απαλλάσσω τον εαυτό μου, αρνούμαι (ευθύνη που μου αποδίδουν). Δεν συντάσσεται όμως με γενική αλλά με αιτιατική: «Ο πρωθυπουργός […] δεν μπορεί να απεκδύεται τις ευθύνες του…».

Με τη σημασία του απεκδύομαι (τις ευθύνες μου, την εξουσία, τα αξιώματα κ.λπ.) μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε (σε λογιότερο, όπως και το απεκδύομαι, ύφος) και τα αποδύομαι και εκδύομαι (και αυτά με αιτιατική): αποδύομαι τις ευθύνες μου - εκδύομαι τα αξιώματα. Από το εκδύω (> εκδύνω > εγδύνω >) προήλθε το γδύνω, όπως από το ενδύω (> ενδύνω > εντύνω >) το ντύνω.

Με αιτιατική συντάσσονται ακόμη τα ρήματα αποποιούμαι, διαφεύγω και επιδέχομαι: αποποιούμαι την ευθύνη (και όχι της ευθύνης), ο δράστης διέφυγε τη σύλληψη (και όχι της σύλληψης), διαφεύγει την προσοχή (και όχι της προσοχής), το θέμα επιδέχεται συζήτηση (και όχι συζήτησης). Η σύνταξη -από λάθος- με γενική οφείλεται στο ότι τα αντίστοιχα ουσιαστικά (αποποίηση, διαφυγή κ.λπ.) ακολουθούνται συχνά από γενική. Αντίθετα, με γενική συντάσσονται τα επιδεκτικός και ανεπίδεκτος: επιδεκτικός μαθήσεως / βελτιώσεως / τροποποιήσεως / αναμορφώσεως - ανεπίδεκτος μαθήσεως / επισκευής / παρερμηνείας / αμφισβητήσεως / επιδιορθώσεως.

☻ «… με κάποια δόση αλαζονίας».

Η χωρίς πληθυντικό αρχαία λέξη αλαζονεία γράφεται με ει, γιατί παράγεται από το επίσης αρχαίο ρήμα αλαζονεύομαι (=είμαι αλαζόνας, ψευτοϋπερηφανεύομαι, κομπάζω) < αλαζών. Θα γραφόταν με ι, αν παραγόταν από το αλαζών και έλειπε το αντίστοιχο ρήμα. Και, βεβαίως, όπως η λέξη αλαζονεία, έτσι και οι λέξεις αλαζόνας (αρχ. αλαζών -προέρχεται η λέξη από την αρχαία θρακική φυλή των Αλαζώνων, που κατοικούσε στις βόρειες ακτές του Εύξεινου Πόντου) και αλαζονικός γράφονται με ένα λ.

☻ «Τηλεφωνείστε τους και διορθώστε τους».

Όταν κατά τη γλωσσική μεταρρύθμιση του 1976 καθιερώθηκε η νεοελληνική (δημοτική) ως επίσημη γλώσσα και απλοποιήθηκε η ορθογραφία, πολλοί πίστεψαν ότι το η στα ρήματα θα έπρεπε πλέον να γράφεται με ει. Αυτό όμως δεν ήταν αλήθεια. Ή, μάλλον, δεν ήταν όλη η αλήθεια. Εκείνο που πραγματικά συνέβαινε ήταν ότι το η θα γινόταν πλέον ει μόνον όταν ανήκε στην κατάληξη. Όταν ανήκε στο θέμα το η παρέμενε η (όμως το η της κατάληξης στην καθαρεύουσα παραμένει, όπως για παράδειγμα στην οριστική του αορίστου: ανεβλήθη, εγράφη, εξελέγη, προσελήφθη κ.λπ.).

Η άγνοια αυτής της ‘‘λεπτομέρειας’’ και επιπλέον η άγνοια του από ποιο σημείο και μετά αρχίζει σε μία λέξη η κατάληξη οδήγησε τα πράγματα στο να γράφουμε με ει και το η που δεν ανήκει στην κατάληξη αλλά στο θέμα. Γιατί, όπως είπαμε, το η του θέματος παραμένει η και δεν αλλάζει.

Θα κάνουμε λόγο -το καταλάβατε ήδη- για το β΄ πληθυντικό πρόσωπο της προστακτικής του ενεργητικού αορίστου. Για τον τύπο εκείνο του ρήματος δηλαδή, στον οποίο παρατηρούμε το φαινόμενο που πιο πάνω περιγράψαμε.

Στην περίπτωσή μας το η της λέξης τηλεφωνήστε ανήκει στο θέμα: το -ήστε του β΄ πληθυντικού προσώπου της προστακτικής του ενεργητικού αορίστου αποτελεί συντομευμένο τύπο του -ήσετε (το -ήστε προήλθε με συγκοπή του φωνήεντος ε ανάμεσα στα δύο σύμφωνα σ και τ), από το οποίο -ήσετε η κατάληξη είναι το -ετε. Άρα το η ανήκει στο θέμα. Δηλαδή -ήσ(ε)τε > -ήστε: τηλεφωνώ, αόρ. τηλεφώνησα, προστ. τηλεφωνήσ(ε)τε - τηλεφωνήστε.

Άλλα παραδείγματα (κυρίως πρόκειται για ρήματα της β΄ συζυγίας, δηλαδή για ρήματα που τελειώνουν σε -ώ [με τόνο]):

τραγουδώ, τραγούδησα, τραγουδήσ(ε)τε - τραγουδήστε·

απαντώ, απάντησα, απαντήσ(ε)τε - απαντήστε·

αφήνω, άφησα, αφήσ(ε)τε - αφήστε·

Προσοχή όμως, γιατί υπάρχουν και τα ρήματα σε -ίζω, αλλά και ρήματα που έχουν στο θέμα τους ει ή υ ή οι και φυσικά το ι, το ει, το υ ή το οι δεν αλλάζουν:

δροσίζω, δρόσισα, δροσίσ(ε)τε - δροσίστε (σε -ίστε)·

κλείνω, έκλεισα, κλείσ(ε)τε - κλείστε (σε -είστε)·

λύνω, έλυσα, λύσ(ε)τε - λύστε (σε -ύστε)·

αθροίζω, άθροισα, αθροίσ(ε)τε - αθροίστε (σε -οίστε).

 «Κλείστε την τηλεόραση, ανοίξτε ένα βιβλίο, «Λύστε και κερδίστε»: Παραδείγματα από παλιότερες προτροπές και παραινέσεις που ταιριάζουν απόλυτα με τα όσα περί προστακτικής είπαμε παραπάνω.

(Πρέπει να τονίσουμε και το εξής: Το β΄ πληθυντικό πρόσωπο της προστακτικής στην παθητική φωνή έχει ει, αλλά ανήκει στην κατάληξη: κινήσου - κινηθείτε, λύσου - λυθείτε, κλείσου - κλειστείτε, καθαρίσου - καθαριστείτε.)

☻ «‘‘Χρησιμοποιείστε πίρους ασφαλείας στα παράθυρα’’. Ο πείρος με έψιλον γιώτα».

Λάθος πρώτο: Η προστακτική χρησιμοποιήστε γράφεται με η: χρησιμοποιώ - χρησιμοποιήστε (ίδια περίπτωση με την προηγούμενη).

Λάθος δεύτερο: Ο πίρος είναι σωστά γραμμένος με ι. Κακώς λοιπόν επισημαίνεται από τον… διαπράξαντα το σωστό ως λάθος!

Ετυμ.: αντιδάνειο < ιταλ. piro < λατ. epiurus < αρχ. επίουρος (=φρουρός - ξύλινο πώμα) < επι- + ούρος (=φύλακας, φρουρός).

☻ «παρά πόδας, παράγγελμα για να στηθεί το τουφέκι πλάι στο δεξί πόδι».

Αφού το τουφέκι θα στηθεί πλάι στο δεξί πόδι, και το δεξί πόδι είναι ένα, το σωστό παράγγελμα είναι ‘‘παρά πόδα’’.

☻ «σύνεγγυς […] Αντίθ. εκ του μακρόθεν».

Το έχουμε ξαναπεί: Στα επιρρήματα που έχουν κατάληξη -θεν (επίθημα που δηλώνει προέλευση, κίνηση από τόπο ή χρονική αφετηρία) εσφαλμένα (πλεοναστικά) βάζουμε μπροστά το από ή το εκ του ή το εκ των, αφού η έννοια της λέξης από ή των λέξεων εκ του ή εκ των ενυπάρχει και βρίσκεται στην κατάληξη -θεν. Λέμε ή γράφουμε: ανέκαθεν (και όχι από ανέκαθεν), μακρόθεν (και όχι εκ του μακρόθεν), άνωθεν (και όχι εκ των άνωθεν) κ.λπ.

☻ «Από τη νοητή γραμμή Λευκός Πύργος - Συντριβάνι - Γεντί Κουλέ (Επταπύργιο) και ανατολικά».

Η ορθή γραφή της λέξης είναι σιντριβάνι, με ι (και γι’ αυτό έχουμε ξαναμιλήσει), γιατί προέρχεται από την τουρκική λέξη sadirvan (=πίδακας), και ως δάνειο ορθογραφείται με τον απλούστερο τρόπο.

Η εσφαλμένη γραφή με υ οφείλεται σε παρετυμολογική σύνδεση με το ρήμα συντρίβω, με το οποίο όμως δεν έχει καμία σχέση.

☼ Καλό καλοκαίρι, φίλες και φίλοι! Να περάσετε όμορφα κι ευχάριστα χωρίς έγνοιες και σκοτούρες, όπου κι αν πάτε, ό,τι κι αν κάνετε! Πρώτα ο Θεός, ίσως τα ξαναπούμε μετά το καλοκαίρι!

kartswnhs@gmail.com

* Ακολουθήστε τη Γνώμη στο Facebook
* Ακολουθήστε τη Γνώμη στο Twitter
* Ακολουθήστε τη Γνώμη στο Pinterest
* Ακολουθήστε τη Γνώμη στο Google+
* Ακολουθήστε τη Γνώμη στο Dailymotion