Γράψε... λάθος! Κυριακή 3 Μαΐου 2015

Γράφει ο Σπύρος Νικ. Καρτσώνης

Γενική: μια αδύνατη και προβληματική πτώση

Κλείνοντας το σημείωμά μας της 1^ης Φεβρουαρίου 2015 γράφαμε ότι στις μέρες μας, μετά την κατάργηση της δοτικής, προχωρούμε, χωρίς ίσως να το καταλαβαίνουμε, σιγά σιγά, στην κατάργηση και μιας άλλης πτώσης: της γενικής. Παραθέταμε μάλιστα και τα εξής λόγια του καθηγητή Δημήτρη Λυπουρλή από το βιβλίο του ‘‘Γλωσσικές Παρατηρήσεις Ι’’ σελ. 105: «Εκεί που εμείς λέμε ‘‘ένα φύλλο από το τετράδιο’’ ή ‘‘ένα φύλλο από χαλκό’’, δεν έλεγαν παλιότερα ‘‘ένα φύλλο του τετραδίου’’ ή ‘‘ένα φύλλο χαλκού’’; Ή μήπως δεν είναι πια ολότελα αδύνατο να σχηματίσουμε τη γενική πτώση (ενικού και πληθυντικού αριθμού) λέξεων όπως η λέξη παιδάκι;».
Ο μεγάλος μας γλωσσολόγος Μανόλης Τριανταφυλλίδης έλεγε για τη γενική ότι είναι «σπανιότερη σχετικώς από τις άλλες πτώσεις και αλήθεια αρρωστημένη στη γλώσσα μας». Έλεγε με άλλα λόγια ότι η γενική πτώση είναι μια πτώση προβληματική.

Είναι γεγονός ότι η γενική, τόσο του ενικού όσο και του πληθυντικού είναι η πιο αδύνατη πτώση της νεοελληνικής γλώσσας μας. Γράφει ο Θ. Καρζής στο βιβλίο του ‘‘Τα σωστά ελληνικά’’, σελ. 123 (σημαντικό βοήθημα του σημερινού αλλά και του επόμενου σημειώματος): «Το πρόβλημα της αδυναμίας της γενικής έγκειται στο ότι, ενώ η αρχαία γλώσσα (και η καθαρεύουσα, σαν υποπροϊόν της) τη χρησιμοποιούσε με πλήρη άνεση και με τρόπο πληθωρικό, στο νεοελληνικό λόγο το γλωσσικό αίσθημα την αποκρούει και την αποφεύγει μ’ όλους τους δυνατούς τρόπους».

Την αποφεύγει χρησιμοποιώντας κυρίως την αιτιατική (που είναι η ισχυρότερη πτώση) ή και την ονομαστική, εκεί όπου η αρχαία και η καθαρεύουσα χρησιμοποιούσαν τη γενική (π.χ. η ‘‘σειρά γεγονότων’’ γίνεται ‘‘σειρά από γεγονότα’’).

Ειδικότερα στα υποκοριστικά (σε -ίτσα, -άκι, -ούλι κ.λπ.) τη γενική την αντικαθιστούμε ή με άλλη διατύπωση ή με άλλη λέξη π.χ. αντί να πούμε ‘‘Οι κορδέλες των κοπελιτσών’’ θα πούμε ‘‘Οι κορδέλες που φοράνε οι κοπελίτσες’’ (άλλη διατύπωση), αντί να πούμε του κρασακιού (γενική της λέξης το κρασάκι) θα πούμε του κρασιού (άλλη λέξη).

Ακόμη, στις περισσότερες περιπτώσεις όπου οι προθέσεις της αρχαίας και της καθαρεύουσας (από, αντί κ.λπ.) συντάσσονταν με γενική, τώρα συντάσσονται με αιτιατική ή με ονομαστική π.χ. το ‘‘από της προσεχούς Δευτέρας’’ γίνεται ‘‘από την προσεχή Δευτέρα’’. Εξαίρεση εδώ αποτελεί η πρόθεση εξαιτίας, που εξακολουθεί να συντάσσεται με γενική π.χ. ‘‘εξαιτίας των δυσμενών καιρικών συνθηκών δεν ήρθε’’, σε μερικές περιπτώσεις η πρόθεση μετά π.χ. ‘‘μετά χαράς να σε ακούσω’’ και μερικές ακόμα.

Επειδή, λοιπόν, η γενική είναι μια πτώση προβληματική και επειδή πολλά ουσιαστικά, κυρίως θηλυκά, δεν έχουν γενική πληθυντικού ή έχουν δύσχρηστη, πρέπει να είμαστε αρκετά προσεκτικοί όταν τη χρησιμοποιούμε και, ακόμη, πρέπει να βρίσκουμε τρόπους να διατυπώνουμε αυτό που θέλουμε να πούμε χωρίς να τραυματίζουμε το κοινό γλωσσικό αίσθημα.

Ας δούμε μερικά παραδείγματα από τη χρήση της γενικής που τραυματίζουν το γλωσσικό αίσθημα, με αποτέλεσμα να απωθούν και να αγγίζουν τα όρια του κωμικού:

Εκπτώσεις: ποικιλία νουμέρων (αντί: ‘‘… από νούμερα’’).

Ο Δήμος στερείται παιδικών χαρών (αντί: ‘‘… δεν έχει παιδικές χαρές’’).

Δεν μπόρεσε να αντέξει το πλήθος των στενοχωριών (αντί: ‘‘… τις πολλές στενοχώριες’’).

Αγοράσαμε μεγάλο αριθμό μπαλών (αντί: ‘‘… πολλές μπάλες’’).

Μερικά ακόμη παραδείγματα με τη γενική πληθυντικού να απωθεί: οι βέρες - των βερών, οι λινάτσες - των λινατσών, οι καφετιέρες - των καφετιερών, οι κότες - των κοτών (αν εξαιρέσουμε το πολύ έξυπνο... ‘‘Κοτών κλαμπ’’ σε πινακίδα κοτοπουλάδικου) κ.λπ., αλλά και με τη γενική των υποκοριστικών: οι σακουλίτσες - των σακουλιτσών, οι καμαρούλες - των καμαρουλών κ.λπ. (Με την ευκαιρία: προσοχή στη γενική πληθυντικού της λέξης η πισίνα. Προτιμότερος ο τύπος των πισίνων, για λόγους… προφύλαξης, όπως λέει και ο Μπαμπινιώτης.)

Καλό είναι να προσέχουμε να μην χρησιμοποιούμε πολλές γενικές στη σειρά, κάτι που τραυματίζει την ακοή μας π.χ. αντί να πούμε ‘‘Λόγω της επιβολής της ανεδαφικής σκληρής μνημονιακής πολιτικής...’’ θα μπορούσαμε να πούμε ‘‘Επειδή επιβλήθηκε η ανεδαφική σκληρή μνημονιακή πολιτική...’’.

Σχετικά με τη γενική, καλό θα ήταν να έχουμε υπόψη μας και τα εξής:

- Δεν πρέπει να προβληματιζόμαστε όταν έχουμε να κάνουμε με τις στερεότυπες εκφράσεις της καθαρεύουσας που συντάσσονται με γενική: εξακολουθούμε να τις λέμε ή να τις γράφουμε όχι μόνο γιατί τις έχει καθιερώσει η μακρόχρονη συνήθεια, αλλά και γιατί δεν υπάρχουν συνώνυμες στη νεοελληνική για να τις αντικαταστήσουν. Ας δούμε μερικές: δια πυρός και σιδήρου, εκ του προχείρου, εκ του ασφαλούς, εκτός νόμου, εξ αίματος, εξ αγχιστείας, εξ όψεως, επί Κατοχής, προ ολίγου, προ Χριστού, κατόπιν εορτής κ.λπ.

- Υπάρχουν πολυάριθμες ονομασίες δρόμων, πλατειών, πάρκων κ.λπ. που είναι γραμμένες στην παλιά γενική των τριτόκλιτων. Η μακρόχρονη συνήθεια τις έχει καθιερώσει και η εκφορά τους στη νεοελληνική προσκρούει στο γλωσσικό αισθητήριο: θα πούμε οδός Ερμού (και όχι Ερμή), οδός Ευριπίδου (και όχι Ευριπίδη), οδός Θεμιστοκλέους (και όχι Θεμιστοκλή), οδός Περικλέους (και όχι Περικλή), οδός Αριστείδου (και όχι Αριστείδη), οδός Αναπαύσεως (και όχι Ανάπαυσης), πλατεία Ομονοίας (και όχι Ομόνοιας), Πεδίο του Άρεως (και όχι του Άρη), λεωφόρος Ποσειδώνος (και όχι Ποσειδώνα), σταθμός Λαρίσης (και όχι Λάρισας).

- Οι ξένες λέξεις που υιοθετήθηκαν από την ελληνική γλώσσα κι εντάχτηκαν στο ελληνικό κλιτικό σύστημα σχηματίζουν κανονικά τη γενική πτώση. Το ίδιο φυσικά ισχύει και για τα εξελληνισμένα κύρια ονόματα και για τα εξελληνισμένα τοπωνύμια: ο Δάντης - του Δάντη, ο Λουδοβίκος - του Λουδοβίκου, η Βενεζουέλα - της Βενεζουέλας, το Μιλάνο - του Μιλάνου, της Νικαράγουας, της Μανίλας, του Μεξικού,

αλλά του Κονγκό, του Μονακό, του Τόκιο.

Όσα ξένα ονόματα εξελληνίστηκαν με τη μορφή τριτόκλιτων (ο Νεύτων, ο Βάκων) ή τα αφήνουμε τριτόκλιτα (ο Νεύτων - του Νεύτωνος, ο Βάκων - του Βάκωνος) ή τα μετατρέπουμε σε πρωτόκλιτα (ο Νεύτωνας - του Νεύτωνα, ο Βάκωνας - του Βάκωνα).

- Η γενική ορισμένων παλιών παθητικών μετοχών του ενεστώτα ή του αορίστου καλό είναι να μη γίνεται αιτία για τη ‘‘δημιουργία’’ γλωσσικών τεράτων: θα πούμε ο απολυθείς - του απολυθέντος (και όχι ο απολυθέντας του απολυθέντα), ο συλληφθείς - του συλληφθέντος (και όχι ο συλληφθέντας - του συλληφθέντα), ο ισχύων - του ισχύοντος (και όχι ο ισχύοντας - του ισχύοντα). Άλλος τρόπος είναι να χρησιμοποιήσουμε είτε άλλες λέξεις είτε περίφραση: ο απολυμένος, αυτός που απολύθηκε κ.λπ.

- Όταν θέλουμε να σχηματίσουμε τη γενική δύο ουσιαστικών που  συνδέονται με ενωτικό (-) για να αποτελέσουν κοινή έννοια (κυβέρνηση-ανδρείκελο, νόμος-πλαίσιο κ.λπ.) φροντίζουμε να βάλουμε και τα δύο ουσιαστικά στη γενική (εφόσον η συνολική έννοια αφορά και τα δύο ουσιαστικά) και όχι μόνο το πρώτο: της κυβέρνησης- ανδρείκελου (και όχι της κυβέρνησης- ανδρείκελο), του νόμου-πλαίσιου (και όχι του νόμου-πλαίσιο).

- Πρόβλημα υπάρχει με το σχηματισμό της ονομαστικής, αλλά και της γενικής στα λεγόμενα επαγγελματικά θηλυκά, κυρίως σε -έας, αλλά και σε -ας και σε -ης. Αυτό παρατηρείται από τότε που η κοινωνική εξέλιξη έφερε μαζί της και την κατάργηση των στεγανών που υπήρχαν κάποτε ανάμεσα στα λεγόμενα ‘‘ανδρικά’’ και ‘‘γυναικεία’’ επαγγέλματα. Έτσι, παλαιότερα οι τύποι ο γραμματέας, ο ταμίας, ο νομάρχης, ήταν μόνο για άνδρες. Με το πέρασμα του χρόνου όμως και με την κατάργηση των στεγανών η εξέλιξη της γλώσσας καθιέρωσε στην ονομαστική και τους τύπους η γραμματέας, η ταμίας, η νομάρχης.

Για τη γενική και οι τύποι της γραμματέα, της συγγραφέα αλλά και οι τύποι της γραμματέας, της συγγραφέας αποκρούονται ακόμη από το γλωσσικό αίσθημα (η καινούργια γραμματική της Ε΄ και ΣΤ΄ δημοτικού τα σε -έας [πληθ. σε -εις], π.χ. συγγραφέας, τα σε -ας [πληθ. σε -ες], π.χ. ταμίας και τα σε -ης [πληθ. σε -ες] π.χ. βουλευτής επαγγελματικά ουσιαστικά τα κατατάσσει στα ουσιαστικά κοινού γένους. Άρα όπως κλίνονται τα αρσενικά κλίνονται και τα θηλυκά). Άποψή μας: τα σε -ας και -ης επαγγελματικά θηλυκά άρχισαν να γίνονται αποδεκτά από το γλωσσικό αίσθημα αν σχηματίσουν τη γενική όπως και τα αρσενικά π.χ. της ταμία, της βουλευτή. Μέχρι να γίνει αποδεκτός όμως από το γλωσσικό αίσθημα ο τύπος της γραμματέα ή ο τύπος της γραμματέας στα θηλυκά σε -έας καλό θα είναι να χρησιμοποιούμε τον παλιό τύπο: της γραμματέως.

kartswnhs@gmail.com