Γράψε... λάθος! Κυριακή 15 Φεβρουαρίου 2015

Γράφει ο Σπύρος Καρτσώνης

Φθόγγοι και γράμματα: από την αρχαία ελληνική στη νεοελληνική γλώσσα

Οι λέξεις, προτού αποτυπωθούν γραπτά, προτού δηλαδή να είναι εικόνα, είναι και ήχος, αφού προφέρονται και ακούγονται.

Στη νεοελληνική μας γλώσσα δεν υπάρχει αντιστοιχία φθόγγων (δηλαδή των επιμέρους ήχων που ακούγονται κατά την ομιλία) και γραμμάτων (δηλαδή των γραπτών σημαδιών με τα οποία αποτυπώνουμε αυτούς τους ήχους). Τα γράμματα είναι 24 (τα γνωστά 24 γράμματα του αλφαβήτου μας), ενώ οι φθόγγοι είναι 25: α, ε, ι, ο, ου, β, γ, δ, ζ, θ, κ, λ, μ, ν, π, ρ, σ, τ, φ, χ, μπ, ντ, γκ, τσ, τζ. Παρατηρούμε ότι υπάρχουν φθόγγοι (ου, μπ, ντ, γκ, τσ, τζ) χωρίς να υπάρχει αντίστοιχο γράμμα που να τους παριστάνει και την παράστασή τους την πετυχαίνουμε χρησιμοποιώντας δύο γράμματα του αλφαβήτου μας για τον καθένα, και την ίδια στιγμή υπάρχουν περισσότερα γράμματα που παριστάνουν τον ίδιο φθόγγο. Έτσι τον φθόγγο (ο) τον παριστάνουμε άλλοτε με το γράμμα όμικρον και άλλοτε με το γράμμα ωμέγα. Τον φθόγγο (ι) τον παριστάνουμε με τα γράμματα γιώτα, ήτα, ύψιλον ή χρησιμοποιώντας δύο γράμματα: έψιλον και γιώτα, όμικρον και γιώτα, ύψιλον και γιώτα. Τον φθόγγο (ε) τον παριστάνουμε με το γράμμα έψιλον ή με τα γράμματα άλφα και γιώτα.

Στην αρχαία ελληνική γλώσσα όμως πρέπει να υπήρχε σύμπτωση γραμμάτων και φθόγγων. Και λέμε πρέπει, γιατί είναι πολύ παρακινδυνευμένο να μιλούμε με σιγουριά για μια γλώσσα που δεν την ακούσαμε ποτέ, για μια γλώσσα που έφτασε ως εμάς μόνο στη γραπτή μορφή της. Αυτή η σύμπτωση γραμμάτων και φθόγγων μας δίνει την εντύπωση ότι και τα φωνήεντα-φθόγγοι θα ήταν εφτά, όσα δηλαδή και τα φωνήεντα-γράμματα (άλφα, έψιλον, ήτα, γιώτα, όμικρον, ύψιλον, ωμέγα). Δεν συνέβαινε όμως κάτι τέτοιο. Τα φωνήεντα-φθόγγοι της αρχαίας ελληνικής γλώσσας ήταν δέκα: ο φθόγγος (ε), ο φθόγγος (ο), ό φθόγγος (α), ο φθόγγος (ι), που παριστανόταν με το γράμμα γιώτα, ο φθόγγος (ου), που παριστανόταν με το γράμμα ύψιλον, και ακόμα πέντε φθόγγοι, που ηχητικά δεν διέφεραν από αυτούς που αναφέραμε, η προφορά τους όμως κρατούσε σχεδόν διπλάσιο χρόνο από την προφορά εκείνων. Αυτοί ήταν οι: (εε), (οο), (αα), (ιι), (ουου). Τον φθόγγο (εε) τον παρίσταναν οι αρχαίοι Έλληνες -ας λέμε καλύτερα οι αρχαίοι Αθηναίοι- με το γράμμα ήτα και τον φθόγγο (οο) με το γράμμα ωμέγα. Για τους υπόλοιπους τρεις φθόγγους, δηλαδή για τους (αα), (ιι) και (ουου) δεν είχαν ξεχωριστά γράμματα. Αυτούς και στη μία και στην άλλη περίπτωση τους παρίσταναν με τα ίδια γράμματα: το άλφα, το γιώτα και το ύψιλον. Ήξεραν όμως πολύ καλά πότε τα γράμματα αυτά θα τα πρόφεραν με τον έναν ή με τον άλλον τρόπο. Να, λοιπόν, γιατί το ήτα το λέγαμε μακρό = μακρόχρονο του έψιλον, το ωμέγα μακρό = μακρόχρονο του όμικρον και τα άλφα, γιώτα, ύψιλον τα λέγαμε δίχρονα.

Η νεοελληνική μας γλώσσα έχει, όπως και η αρχαία, εφτά γράμματα-φωνήεντα, (άλφα, έψιλον, ήτα, γιώτα, όμικρον, ύψιλον, ωμέγα), μόνο πέντε όμως φθόγγους-φωνήεντα. Και αυτό γιατί ‘‘έχασε’’ τους μακρόχρονους φθόγγους που είχε η αρχαία. Έτσι, έχει (ε), αλλά δεν έχει (εε), έχει (ο), αλλά δεν έχει (οο), έχει (α), αλλά δεν έχει (αα), έχει (ι), αλλά δεν έχει (ιι), έχει (ου), αλλά δεν έχει (ουου). Διατήρησε λοιπόν η νέα ελληνική γλώσσα το ήτα, δηλαδή το γράμμα που παρίστανε τον φθόγγο (εε), του έδωσε όμως την προφορά του φθόγγου (ι). Διατήρησε το γράμμα ωμέγα, δηλαδή το γράμμα που παρίστανε τον φθόγγο (οο), του έδωσε όμως την προφορά του φθόγγου (ο). Διατήρησε το γράμμα ύψιλον, δηλαδή το γράμμα που παρίστανε τον φθόγγο (ου), του έδωσε όμως την προφορά του φθόγγου (ι), ενώ παράλληλα καθιέρωσε την παράσταση του φθόγγου (ου) με τα γράμματα όμικρον και ύψιλον.

Ας δούμε τώρα κάτι επίσης ενδιαφέρον: Στους φθόγγους της νεοελληνικής γλώσσας ανήκουν (όπως είπαμε) και οι φθόγγοι (μπ) (=b), (ντ) (=d), (γκ) (=g). Τους φθόγγους αυτούς τους είχε και η αρχαία ελληνική γλώσσα. Τον φθόγγο (b), που εμείς τον γράφουμε με τα γράμματα μι πι, οι αρχαίοι τον έγραφαν με το γράμμα βήτα. Η προφορά δηλαδή του αρχαίου γράμματος βήτα δεν ήταν β αλλά b (σε στίχο αρχαίου ποιητή η φωνή των προβάτων ήταν γραμμένη με τα γράμματα βήτα ήτα που προφερόταν μπέε. Οι αρχαίοι Έλληνες όσους δεν μιλούσαν ελληνικά τους έλεγαν βαρβάρους, γιατί τους φαινόταν τόσο παράξενη η γλώσσα τους, ώστε είχαν την εντύπωση ότι ακούγοντάς την δεν άκουγαν τίποτε άλλο, παρά ένα συνεχές μπαρ μπαρ). Τον φθόγγο (ντ) (=d) οι αρχαίοι τον παρίσταναν με το γράμμα δέλτα και τον φθόγγο (γκ) (=g) με το γράμμα γάμα.

Τέλος, αξίζει να προσθέσουμε ότι:

- τα δασέα σύμφωνα φ, θ, χ προφέρονταν ph, th, kh και το ζ προφερόταν σδ.

- η υπογεγραμμένη ήταν ένα σημείο σαν μικρό γιώτα που γραφόταν κάτω από τα μακρόχρονα φωνήεντα α, η, ω, στη δοτική, για παράδειγμα, ή στην υποτακτική (στην αρχαία, μεσαιωνική και λόγια γλώσσα) αντί του πλήρους γιώτα που υπήρχε άλλοτε δίπλα στα φωνήεντα αυτά (ὑπερώιος > ὑπερῷος) π.χ. στεντορείᾳ τῇ φωνῇ, τῷ πολέμῳ, ἂν ἀκολουθήσῃς.

 kartswnhs@gmail.com