«ΠΑΛΑΤΙΑΝΟ: Μια ρωμαϊκή πόλη στα Κρούσσια όρη του Κιλκίς»

Του θανάση Βαφειάδη
Πόσο κρατάει ένα θαύμα; Τρεις μέρες, λέει ο σοφός λαός. Και πόσο διαρκεί ένα μικρό θαύμα; Εννιά λεπτά και τριάντα δύο δευτερόλεπτα, όσο δηλαδή διαρκεί η ταινία μικρού μήκους «ΠΑΛΑΤΙΑΝΟ: Μια ρωμαϊκή πόλη στα Κρούσσια όρη του Κιλκίς» της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κιλκίς.

Πράγματι με θαύμα μοιάζει στις μέρες μας, που κατακλυζόμαστε με ειδήσεις για άσχημα ή ασήμαντα και άχρηστα πράγματα, να γίνεται και να παρουσιάζεται κάτι πραγματικά όμορφο, κάτι σημαντικό, κάτι χρήσιμο. Κι αν δεν είναι θαύμα, τουλάχιστον είναι «θαύμα ιδέσθαι» η ταινία αυτή της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κιλκίς, που δεν είναι η πρώτη. Έχουν προηγηθεί άλλες δυο, εξίσου αξιόλογες, που έχουν βραβευθεί σε διεθνείς διαγωνισμούς και είναι «Σέλευκος Α’ Νικάτωρ. Από την Ευρωπό στην Ελληνιστική Οικουμένη» και «Η πόλις των Μορρυλίων».

Θερμά συγχαρητήρια, λοιπόν, σε όλους τους συντελεστές της ταινίας και ένα μεγάλο ευχαριστώ στους εργαζόμενους της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κιλκίς για την προσπάθεια τους να φέρουν στο φως, να συντηρήσουν και να αναδείξουν τους θαμμένους κάτω από τη γη αρχαιολογικούς θησαυρούς του τόπου μας.

Και επειδή οι περί αρχαιολογίας γνώσεις μου περιορίζονται στις αποτυπώσεις των αρχαιολογικών χώρων δεν θα αναφερθώ στα αρχαιολογικά ευρήματα του Παλατιανού αλλά στο χρονικό της τυχαίας ανακάλυψης τους.

Τον Οκτώβριο του 1960 μια μονάδα της 6ης Μεραρχίας πραγματοποιούσε στο λόφο Τσορτσελί, μεταξύ των χωριών Παλατιανό και Κεντρικό, το τμήμα της βασικής εκπαίδευσης με διανυκτέρευση στη φύση, που στη στρατιωτική ορολογία είναι γνωστό ως «σκηνάκια». 

Μια ξαφνική δυνατή νεροποντή έκανε τους φαντάρους να πεταχτούν έξω από τα πλημμυρισμένα αντίσκηνα και να αντικρύσουν κάτι εντυπωσιακό: Το ορμητικό νερό της βροχής είχε ξεπλύνει το χώμα και διακρίνονταν τα μαρμάρινα μέλη κάποιου αγάλματος. Οι φαντάροι σκάβοντας με τα χέρια αποκάλυψαν μέσα στα χώματα ένα γυμνό ανδρικό και ένα γυναικείο ενδεδυμένο με πέπλο άγαλμα, καθώς και δυο επιτύμβιες επιγραφές.

Αμέσως ειδοποιήθηκαν ο γυμνασιάρχης Αρρένων Θάνος, ο γυμνασιάρχης Θηλέων Ξηρέας και ο καθηγητής Παναγιώτης Μάνος, έκτακτος επιμελητής αρχαιοτήτων, που θεωρήθηκαν οι πιο ειδικοί. Και φυσικά ενημερώθηκε η Εφορεία Αρχαιοτήτων Θεσσαλονίκης. Οι παραπάνω εκπαιδευτικοί με τη βοήθεια του στρατού έκαναν τις πρώτες ανασκαφές, γιατί εκείνη την εποχή την αρχαιολογική έρευνα αναλάμβανε όχι η αρχαιολογική σκαπάνη αλλά οι σκαπανείς του στρατού, με την εποπτεία του αναπληρωτή νομάρχη.

Τα ευρήματα μεταφέρθηκαν στην πόλη του Κιλκίς για προσωρινή φύλαξη και για να αποτελέσουν στη συνέχεια εκθέματα του Αρχαιολογικού Μουσείου Κιλκίς, η ίδρυση του οποίου σχεδιαζόταν από τότε. Τοποθετήθηκαν πρόχειρα στο δάπεδο ενός από τα τρία καταστήματα που βρίσκονταν στην ανατολική πλευρά του τότε δημαρχείου και οι Κιλκισιώτες από τη τζαμαρία κοιτούσαν με περιέργεια τα λασπωμένα με κοκκινόχωμα αγάλματα, με μερικούς να αστειεύονται πικρόχολα λέγοντας «τη Μάνονος τα μάρμαρα» (Τα μάρμαρα του Μάνου).

Η αλήθεια είναι ότι κανείς δε μπορούσε να φανταστεί ότι μετά την ανακάλυψη των αγαλμάτων αυτών θα ακολουθούσε η ανακάλυψη μιας αρχαίας πόλης, που αν και δεν έχει ταυτιστεί επιγραφικά, θεωρείται ότι είναι το Ίωρον. Και ήταν τόσο σημαντικός αυτός ο αρχαίος οικισμός ώστε ο μεγαλύτερος χαρτογράφος της αρχαιότητας ο Κλαύδιος Πτολεμαίος, που έζησε στα μέσα στου 2ου μ.Χ στην Αλεξάνδρεια, να τον συμπεριλάβει στη Γεωγραφική του Υφήγηση, που περιλαμβάνει χάρτες και συντεταγμένες δηλ. το γεωγραφικό μήκος και πλάτος 8.000 τοπωνυμίων του τότε γνωστού κόσμου.

Η ύπαρξη αρχαιοτήτων στην περιοχή αυτή ήταν γνωστή όχι μόνο στους κατοίκους του Παλατιανού και του Κεντρικού που έβρισκαν διασκορπισμένα κεραμικά θραύσματα στα χωράφια τους αλλά και στους αρχαιοκαπήλους, ημεδαπούς ακόμη και αλλοδαπούς, οι οποίοι έχοντας σχεδιαγράμματα και βιβλία επισκέπτονταν την περιοχή και πραγματοποιούσαν παράνομες έρευνες από την προπολεμική ακόμη περίοδο. Στο Παλατιανό οι κάτοικοι είχαν βρει και είχαν κρατήσει, όπως έγραφε εφημερίδα της εποχής, νομίσματα της εποχής του Φιλίππου και του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ενώ σε πολλές κατοικίες είχαν χρησιμοποιηθεί ως οικοδομικό υλικό κέραμοι που αφθονούσαν στην επιφάνεια του εδάφους.

Μεταξύ των πρώτων ευρημάτων υπήρχαν και θραύσματα μελανόμορφων αγγείων ενώ στη συνέχεια της ανασκαφής βρέθηκε και το τρίτο από τα 4 αγάλματα, το οποίο αναπαριστούσε άνδρα που κρατούσε στο χέρι του πάπυρο. Το άγαλμα ήταν ολόσωμο ύψους 1.78, τελείως ανέπαφο και ενδεδυμένο με έγχρωμο χιτώνα.
Στο μεταξύ το πεδίο των ανασκαφών επισκέφθηκε ο επιμελητής αρχαιοτήτων Μακεδονίας Χαράλαμπος Μακαρόνας, ο οποίος αποφάνθηκε ότι επρόκειτο περί ταφικού ηρώου. 

Στο βάθρο του ταφικού οικογενειακού ηρώου ήταν χαραγμένα τα ονόματα των νεκρών: Πατράος, Αμμία, Αλέξανδρος και Μήδης. Μια ακόμη πλίνθος με το όνομα Ζοϊλος φαίνεται ότι προοριζόταν για ένα πέμπτο άγαλμα, το οποίο δεν τοποθετήθηκε στο ηρώο. Ο Μακαρόνας δήλωσε τότε ότι υπάρχουν ενδείξεις ύπαρξης άγνωστου οικισμού, τον οποίο θα αποκάλυπτε ανασκαφική έρευνα σε ευρύτερη κλίμακα.

Την επόμενη χρονιά έγινε ανασκαφή από την Φωτεινή Ζαφειροπούλου, το 1965-67 από τον Φώτη Πέτσα, και το 1977 από τη Λιάνα Παρλαμά. Το 1993 συνεχίστηκαν οι ανασκαφές από την Ηλέκτρα Αναγνωστοπούλου - Χατζηπολυχρόνη.
Κλείνοντας, θα εξάρω για μια ακόμη φορά τη συμβολή των αρχαιολόγων της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κιλκίς στην ανάδειξη των αρχαιοτήτων του τόπου μας, η αξία των οποίων αποτιμάται με επιστημονικά κριτήρια και όχι με βάση την υποτίμηση μιας προσφυγικής ομάδας από άλλη, όπως μαρτυρεί το παρακάτω φαιδρό αλλά αληθινό περιστατικό: ένας Κιλκισιώτης αρχαιοκάπηλος ποντιακής καταγωγής -δεν θα αναφέρω το όνομα του είναι γνωστός σε πολλούς- συνελήφθη την ώρα που προσπαθούσε να πουλήσει ένα αρχαίο αγαλματίδιο στη Θεσσαλονίκη. 

Οδηγήθηκε στο δικαστήριο αγωνιώντας για ύψος της ποινής που θα του επιβληθεί και θα ήταν ανάλογη με την αρχαιολογική αξία του αγάλματος, την οποία δεν γνώριζε. Όταν ο δικηγόρος του είπε ότι το αγαλματίδιο αναπαριστούσε Θράκα ιππέα, πέταξε από τη χαρά του.
-Γιατί χαίρεσαι τόσο πολύ; τον ρώτησε απορημένος ο δικηγόρος.
-Ντο αξία να έχ, ένας Θραξ ιππέας; του απάντησε και τον έστειλε αδιάβαστο.