Κιλκίς: Πλημμύρες και ερημοποίηση

Γράφει ο Σαράντης Δημητριάδης,

Ομότιμος καθηγητής Γεωλογίας Α.Π.Θ.

Σε κείμενό μου με τίτλο «Κόντρες για το νερό. Ένα σχόλιο» (Kilkis24, 5 Δεκεμβρίου 2014) που δημοσιεύτηκε πριν από τα πρόσφατα δυσάρεστα και καταστροφικά πλημμυρικά φαινόμενα που έπληξαν την περιοχή, εξηγούσα τι ακριβώς συνιστά για το νομό Κιλκίς, και ιδιαίτερα για το Δήμο Κιλκίς, η απειλή της φυσικής ερημοποίησης του τόπου. Εξήγησα εκεί ότι αυτή είναι μια ήδη εν εξελίξει συνεχής διεργασία που δεν αναφέρεται τόσο στην γενικότερη κλιματική αλλαγή, που και αυτή συμβάλλει, αλλά πολύ περισσότερο σε μια συνεχή διαβρωτική απογύμνωση των καλλιεργήσιμων και μη εδαφών∙ που μπορεί να γίνει ποσοτικά σημαντική και απότομη σε περιπτώσεις ακραίων καιρικών φαινομένων. Ήρθαν οι πρόσφατες πλημμύρες να δώσουν ένα απτό παράδειγμα του τι ακριβώς εννοούσα.

Η μεγάλες ποσότητες νερού που έπεσαν στην περιοχή εμπλούτισαν μεν κατά ένα ποσοστό τους υπόγειους υδροφορείς, κυρίως εκεί που συγκρατήθηκαν από το εδαφικό υπόβαθρο των δασωμένων εκτάσεων, το μέγιστο όμως μέρος του νερού μεταφέρθηκε δια μέσου των παραπόταμων και της κύριας κοίτης του Γαλλικού προς τις εκβολές του. Αλλά δεν ήταν μόνο το νερό που μετέτρεψε σε 24 ώρες τον Γαλλικό από ένα υποτυπώδες ρεματάκι σε ένα ορμητικό πλατύ ποτάμι. Ήταν και οι τεράστιες ποσότητες φερτών υλικών που κουβαλούσε. 

Εκατοντάδες χιλιάδες τόνοι χώματος που ήταν εδαφικό-καλλιεργήσιμο υλικό στις πλαγιές των Κρουσίων και στους πρόποδές του χάθηκαν για πάντα από εκεί και μεταφέρθηκαν στις περιοχές των εκβολών του, αφήνοντας πίσω βαθειά αυλακωμένα, ξεπλυμένα από τα θρεπτικά συστατικά τους και γεμάτα πέτρες χωράφια. Αυτό ήταν ένα τεράστιο βήμα προς την ερημοποίηση. Εδάφη που χάνονται από τα Κρούσια και τους καλλιεργούμενους πρόποδές τους μεταφέρονται στα τελείως πεδινά μέρη νότια του νομού και στα παράλια ριζοχώραφα ή χάνονται για πάντα στον πυθμένα του Θερμαϊκού. Και μαζί τους πάνε χαμένοι και οι χιλιάδες τόνοι λιπασμάτων που είχαν χρησιμοποιηθεί και που τώρα θα υπερενισχύσουν μέχρι καταστροφικού βαθμού τη χημική επιβάρυνση των πιο πεδινών περιοχών (και του Θερμαϊκού τελικά).

Εδώ ακριβώς είναι που τα απαραίτητα μέτρα για μια σωστή αντιπλημμυρική προστασία και διευθέτηση των χειμάρρων -πρώτης προτεραιότητας πια για την περιοχή μετά τα πρόσφατα τραγικά γεγονότα- πρέπει να σχεδιαστούν έτσι ώστε να συμβάλλουν και στην προστασία από την εδαφική διάβρωση και με πρακτικές εξοικονόμησης και ορθολογικής χρήσης του επιφανειακού και υπόγειου νερού. Απαραίτητα παράλληλα μέτρα είναι οι αναδασώσεις όπου είναι εφικτό και η υιοθέτηση σωστών γεωργικών και κτηνοτροφικών πρακτικών. Σχετική γνώση υπάρχει, αρκεί να αναζητηθεί και να υπάρξει βούληση για τη χρησιμοποίησή της. 

 Όλα τα προηγούμενα θα επιβραδύνουν το φαινόμενο της φυσικής ερημοποίησης της περιοχής. Την οποία θα επιβραδύνει επίσης η παρουσία ενεργού πληθυσμού στα χωριά των Κρουσίων. Γιατί αυτοί κυρίως, οι ενεργοί κάτοικοι των Κρουσίων δηλαδή, όταν με τη σωστή καθοδήγηση αποκτήσουν τη γνώση θα είναι η πρώτη και η πιο αποτελεσματική ανασχετική δύναμη τόσο για τα πλημμυρικά φαινόμενα όσο και για τη φυσική ερημοποίηση. Αν τα Κρούσια εγκαταλειφθούν από τους κατοίκους τους τότε η ερημοποίησή τους θα συμβεί αργά ή γρήγορα, και μάλλον γρήγορα, ως αναπότρεπτο φυσικό φαινόμενο∙ του οποίου τις δυσάρεστες συνέπειες θα αισθανθούν έντονα και οι κάτοικοι της πόλης του Κιλκίς.

Το δημοσιευθέν προηγούμενο άρθρο μου: Με ενδιαφέρον αλλά όχι με ευχαρίστηση οφείλω να ομολογήσω διάβασα το άρθρο με τίτλο «Κόντρα για οικισμούς χωρίς νερό» στο οποίο έχουν περάσει και αναπαραχθεί έντονες κατά τα φαινόμενα αντιπαραθέσεις που υπήρξαν στο (τελευταίο;) δημοτικό συμβούλιο και που αφορούσαν προβλήματα υδροδότησης συγκεκριμένων χωριών του Δήμου σας. Πολύς λόγος φαίνεται να έγινε για την “ερημοποίηση” που απειλεί ή δεν απειλεί το Κιλκίς και για το πρόβλημα της αυξημένης περιεκτικότητας σε αρσενικό κάποιων γεωτρήσεων. 

Δεν θα τολμούσα αυτή μου την παρέμβαση για ένα θέμα που δεν με αφορά άμεσα ως μη δημότη Κιλκίς, αν δεν συνέβαινε να είμαι ένας από αυτούς που δημοσίως έχω αναφερθεί στο παρελθόν στο θέμα της ερημοποίησης. Το θέμα του αρσενικού δεν θα το σχολιάσω καθόλου εδώ, σεβόμενος την σπουδαιότητά του και την ανάγκη άμεσης επίλυσής του αποκλειστικά από τους αρμόδιους φορείς του Δήμου και μόνο. Έχω στο παρελθόν γράψει κάποιες σκέψεις μου σχετικά και μένω σ’ αυτές.

Υπάρχει στο απαντητικό κείμενο του κ. προέδρου του Δημοτικού Συμβουλίου ένα σχόλιο για το θέμα που παρουσιάστηκε στην ημερίδα της ΔΕΥΑΚ που με ξένισε ως επιστήμονα που υπηρέτησα το ΑΠΘ για πάρα πολλά χρόνια. Γράφει ο αξιότιμος κ. πρόεδρος του Δημοτικού Συμβουλίου -αν σωστά το κατάλαβα- πως η μελέτη που παρουσιάστηκε εκεί δεν ήταν του ΑΠΘ αλλά μιας ομάδας νέων επιστημόνων που την έκαναν στο ΑΠΘ. Θα ήθελα να παρατηρήσω επ’ αυτού ότι το ΑΠΘ δεν είναι πρόσωπο ούτε μελετητική εταιρεία και δεν κάνει ως τέτοιο μελέτες. Μελέτες κάνουν τα μέλη του ερευνητικού του προσωπικού. Αυτό που παρουσιάστηκε στην ημερίδα της ΔΕΥΑΚ ήταν μελέτη μελών του ερευνητικού προσωπικού του ΑΠΘ. 

Η μελέτη αυτή έγινε υπό την αιγίδα της Κοσμητείας της Σχολής Θετικών Επιστημών και της Επιτροπής Ερευνών του ΑΠΘ στα πλαίσια Διατμηματικού Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών των Τμημάτων Βιολογίας, Γεωλογίας και Πολιτικών Μηχανικών, σε συνεργασία βεβαίως με τη Δημοτική Επιχείρηση και τον Δήμο Κιλκίς. Τι παραπάνω θα έπρεπε δηλαδή να είναι για να θεωρηθεί αυτό που παρουσιάστηκε ως πράγματι μια “μελέτη του ΑΠΘ”; Γιατί αντιμετωπίζεται, σχεδόν υποτιμητικά, ως απλά “μία διδακτορική διατριβή ομάδας νέων επιστημόνων”. Τι το λιγότερο έγκυρο έχουν οι νέοι επιστήμονες; Εξάλλου, η παρουσίασή της υποστηρίχθηκε και από τους δύο παρόντες στην εκδήλωση καθηγητές του ΑΠΘ που δεν ήταν δα και νέοι επιστήμονες. Το κυριότερο όμως, αμφισβήτησε κανείς ή αμφισβητεί τα συμπεράσματά της και με ποια κριτήρια και δεδομένα;

Αν τυχόν δεν κατάλαβα σωστά τα αναφερόμενα επ’ αυτού από τον κ. πρόεδρο του Δημοτικού Συμβουλίου είμαι στη διάθεσή του και πρόθυμος να ζητήσω συγγνώμη για το παραπάνω σχόλιό μου.

Για τα “φανταστικά σενάρια” περί ερημοποίησης στο Κιλκίς:

Με άρθρο μου στις 8 Απριλίου 2014 στο kilkis24 και με τίτλο «Κιλκίς: Η απειλή ερημοποίησης» έχω παραπέμψει στα επιστημονικά δημοσιεύματα που πιστοποιούν την υπάρχουσα απειλή ερημοποίησης του Κιλκίς (του Δήμου Κιλκίς πιο συγκεκριμένα) καθώς και στην αναγνώριση και από τη Βουλή της ανάγκης δράσεων για την αντιμετώπισή της. Όποιος ενδιαφέρεται μπορεί να τα αναζητήσει εκεί.

Δεν γνωρίζω βέβαια τι διαμείφθηκε επί του θέματος στο Δημοτικό Συμβούλιο, συνάγω όμως από τα δημοσιευόμενα ότι ο κ. πρόεδρος του Δημοτικού Συμβουλίου δεν κατηγορεί αυτούς που συνέταξαν τα επιστημονικά κείμενα περί ερημοποίησης στο Κιλκίς ως συγγραφείς αστείων σεναρίων. Κατηγορεί μόνον αυτούς που τα επικαλούνται χωρίς να έχουν τις ειδικές για το θέμα γνώσεις. Έμμεσα επομένως φαίνεται να μην αμφισβητεί ότι πρόβλημα ερημοποίησης στο Κιλκίς υφίσταται πράγματι. Εν τούτοις, με μια σειρά συλλογισμών του στη συνέχεια μου φάνηκε ότι επιχειρεί να αποδομήσει εντελώς τον κίνδυνο αυτόν καταλήγοντας σχεδόν ότι τέτοια σενάρια είναι φανταστικά ή αφορούν το απώτερο μέλλον. Εάν σωστά το αντιλήφθηκα θα ήθελα να κάνω κάποια σχόλια για τους συλλογισμούς του αυτούς, με την άδειά του ελπίζω και με τον δέοντα σεβασμό και στην δική του άποψη.

Η ερημοποίηση είναι ένα φαινόμενο που οφείλουμε να το δούμε σε δύο διαφορετικές κλίμακες. Μια γενική, παγκόσμια κλίμακα που αφορά πράγματι το απώτερο μέλλον του πλανήτη μας, αλλά και μια πολύ πιο περιορισμένη τοπική κλίμακα που αφορά το σήμερα και το εγγύς αύριο για αρκετές συγκεκριμένες περιοχές της γης. Ως παγκόσμιας κλίμακας φαινόμενο είναι όντως αβέβαιο ποια θα είναι η κατάληξή του στο απώτερο μέλλον. Ως περιορισμένης όμως κλίμακας φαινόμενο συμβαίνει και με το παραπάνω τώρα σε πολλές περιοχές της γης, με δραματικά μάλιστα αποτελέσματα. Εκεί το φαινόμενο αντιμετωπίζεται -πρέπει να αντιμετωπίζεται- από τους αρμόδιους τοπικούς φορείς και οργανισμούς, με συμπαράσταση όμως και χρηματική υποστήριξη -για όσους βέβαια την αναζητούν και την επιδιώκουν- και από μεγάλους διεθνείς οργανισμούς. 

Έχω επισημάνει στο παλαιότερο άρθρο μου ότι η δεκαετία 2010 – 2020 έχει ορισθεί από τα Ηνωμένα Έθνη ως δεκαετία προσπαθειών για την καταπολέμηση της ερημοποίησης∙ απόδειξη και με το παραπάνω ότι η ερημοποίηση είναι μια εν εξελίξει διεργασία σε πολλές περιοχές της γης. Όποιος ενδιαφέρεται μπορεί να αναζητήσει και να βρει στο διαδίκτυο αρκετές εντυπωσιακά επιτυχείς προσπάθειες καταπολέμησης της ερημοποίησης σε τοπική κλίμακα.

Είναι λάθος κατά τη γνώμη μου η παρατήρηση του κ. προέδρου του Δημοτικού Συμβουλίου ότι η ερημοποίηση, αν κάποτε συμβεί, δεν θα αφορά μόνο το Δήμο Κιλκίς αλλά μια πολύ ευρύτερη περιοχή. Η ερημοποίηση σχετίζεται μεν με την κλιματική αλλαγή αλλά δεν είναι άμεση συνέπειά της. Η ερημοποίηση κατ’ εξοχήν αφορά την ποιοτική υποβάθμιση, ή και την εξαφάνιση, του εδαφικού καλύμματος ενός υποκείμενου βραχώδους υποβάθρου και αυτή μπορεί να αφορά μικρές σχετικά περιοχές.

Μπορεί δε να είναι αποτέλεσμα διαφόρων παραγόντων και όχι πάντοτε και μόνο σε συνδυασμό με ξερό και θερμό κλίμα, αν και το τελευταίο είναι ένας από αυτούς τους παράγοντες, όχι όμως ο μόνος και καθοριστικός. Η ανώτερη αλπική ζώνη των βουνών π.χ. είναι ερημοποιημένη εξαιτίας απουσίας σχεδόν εδαφικού καλύμματος, παρόλο που μπορεί εκεί να επικρατεί ένα πολύ υγρό και ψυχρό κλίμα. Παρόμοια ερημοποιημένο είναι και ένα αποψιλωμένο τμήμα του δάσους του Αμαζονίου λόγω γρήγορης διάβρωσης και αποκομιδής του λεπτού του εδαφικού καλύμματος και παρά το εκεί θερμό και υγρό κλίμα.

Οι παράγοντες που ενισχύουν το φαινόμενο της ερημοποίησης είναι:

Το μικρού πάχους εδαφικό κάλυμμα επάνω σε βραχώδες υπόβαθρο.

Η απουσία εδαφοκαλυπτικής βλάστησης, κυρίως η απουσία δασικής βλάστησης.

Η σύσταση και η φυσική κατάσταση του εδαφικού υλικού, όταν αυτά ευνοούν τη διάβρωση και αποκομιδή του.

Το είδος και η συνοχή του βραχώδους υποβάθρου (από το οποίο εξαρτάται η ταχύτητα εδαφογένεσης, αναπλήρωσης δηλαδή του εδαφικού στρώματος) –ταχύτητα πολύ μικρή όμως πάντοτε που δεν μπορεί να αντισταθμίσει ποτέ τις απώλειες.

Οι μεγάλες κλίσεις των πρανών.

Οι κακές καλλιεργητικές πρακτικές, π.χ. άροση κατά την διεύθυνση της κλίσης του εδάφους, χρήση μεγάλων ποσοτήτων χημικών λιπασμάτων, εξαντλητική καλλιέργεια, ιδίως μονοκαλλιέργεια, κ.λπ.

Η υπερβόσκηση και οι κακές πρακτικές βόσκησης (καλές πρακτικές βόσκησης μπορούν αντίθετα να λειτουργήσουν ανασταλτικά για την ερημοποίηση).

Ένα ιδιαίτερα ξηροθερμικό κλίμα (εδώ είναι που τα πράγματα χειροτερεύουν με την κλιματική αλλαγή).

Τα σποραδικά και έντονα πλημμυρικά φαινόμενα.

Από τα παραπάνω βλέπουμε πως πολλοί από τους παράγοντες ερημοποίησης μπορεί να συνυπάρχουν σε μια περιοχή αλλά όχι σε γειτονικές της. Η ερημοποίηση πλήττει τη γη με τη μορφή διάσπαρτων “λεκέδων” στην επιφάνειά της. Ο Δήμος Κιλκίς λοιπόν μπορεί να απειλείται με ερημοποίηση, ενώ ο Δήμος Παιονίας πολύ λιγότερο ή και καθόλου.

Θα ήθελα ακόμα να επισημάνω πως άλλο είναι το κλίμα και άλλο ο καιρός και τα καιρικά φαινόμενα. Δεν υπάρχει φαντάζομαι κανένας που να αμφισβητεί πως το Κιλκίς, ιδίως ο Δήμος Κιλκίς, χαρακτηρίζεται από ξηροθερμικό κλίμα. Αυτό καθόλου δεν σημαίνει πως λείπουν και ισχυρές βροχές και μέρες του χειμώνα πολύ ψυχρές. Όμως η γενική εντύπωση που όλοι έχουν -και που επιβεβαιώνεται εξάλλου και από τα κλιματικά στοιχεία- είναι πως το κρύο και τα χιόνια και στο Κιλκίς, όπως και αλλού, δεν είναι πια τόσο συχνά όπως παλιότερα, ενώ τα καλοκαίρια είναι πιο θερμά και ξηρά. 

Κλιματική αλλαγή λοιπόν έχουμε -εξάλλου έχουμε και υπουργείο (και) κλιματικής αλλαγής (αλλιώς γιατί το κάναμε)- χωρίς αυτό να σημαίνει πως δεν θα έχουμε και πολλές βροχές κάποιες χρονιές και πλημμυρικά φαινόμενα. Και οι μεν πολλές βροχές μπορεί να θεωρηθεί πως επιβραδύνουν το φαινόμενο της ερημοποίησης, τα πλημμυρικά φαινόμενα όμως που τις συνοδεύουν το επιταχύνουν με την αποκομιδή του εδαφικού υλικού που προκαλούν και αυτό κυρίως εκεί που δεν υπάρχει δασοκάλυψη.

Ελπίζω αυτές μου οι παρατηρήσεις να είναι χρήσιμες και εποικοδομητικές και να συμβάλλουν στην ομαλοποίηση του άλλου κλίματος, εκείνου μέσα στο δημοτικό συμβούλιο για το καλό όλων των δημοτών του Κιλκίς.