Άνταλ Σερμπ*, Μετα- αναγνώσεις: Η ομηρία της περιπλάνησης

Τέσσερις φροϋδικές δοκιμές στο  "Ταξιδιώτης και φεγγαρόφωτο" της Rodica Serb 

Του Φώτη Μισόπουλου

Ι  (Ταξίδι του μέλιτος)
"...'Ολα άρχισαν στην Βενετία με τα σοκκάκια...Εξαιρετικά στενά δρομάκια διακλαδώνονταν σε εξαιρετικά στενά δρομάκια, και αυτά τα δρομάκια γίνονταν όλο και πιο στενά και πιο σκοτεινά όσο προχωρούσε..."[1]. 

Η διακλάδωση υποστασιοποιεί τη διαίρεση και τον λόγο. Ο λόγος
μετουσιώνεται σε αιτία, οντικοποιείται ως ειμαρμένη, απαιτεί έναν αστικό χώρο για να συμβεί. 

"...Όλη τη νύχτα η πόλη σκέφτεται μ' ενα τρόπο θορυβώδη. Συμμερίζομαι την αγωνία του Luc Dietrich στην εκμάθησή της: Πού βρίσκομαι; Για πού τραβάω; Είμαι εκεί όπου όλοι οι δρόμοι διασταυρώνονται, καθώς οι γραμμές του γυαλιού, πάνω στο σημείο που πέφτει η πέτρα..."[2] 

Ο Μίχαγι, θα μπορούσε να προστεθεί, σήμερα, στον απειροστικό κατάλογο της ουτοπίας: "...η Αθήνα του Κωστή Πλαμά και η Θεσσαλονίκη του '30, η Μόσχα στα όνειρα του Χίτλερ και η Λισαβόνα στην Επανάσταση των γαρύφαλλων, το Σικάγο στα φιλμ νουάρ και η Αλεξάνδρεια του Καβάφη, η Ντίσνευλαντ και η πόλη του Κωστάκη 5 ετών, οι κατακόμβες της Ρώμης και το Μπρούκλιν του Γούντυ Άλλεν, η Βιτσέντσα του Παλλάντιο και η Βενετία του Σάυλωκ, ο ατέλειωτος κατάλογος του φανταστικού παροξυσμού της ουτοπίας που δεν επινοήθηκε ακόμα, τα όρια της πόλης και του λόγου συγχέονται σε μια ποιητική ωμή και βίαιη σαν το Παρίσι του Ζολά. 

Η πόλη, η κάθε πόλη, είναι η παράθλαση Μιας και της Αυτής Εικόνας,...κάτι απ' το εναέριο άλλοθι των ονείρων μας, ένα ταξίδι στα πέρατα της νύχτας με τους αγγέλους της ερημιάς, κάτι σαν μια φανταστική συζήτηση του Louis- Ferdinand Celine με τον Jack Kerouac[3].

Ο κατάλογος, λοιπόν, συνεχίζει: Η Βενετία του Μίχαγι, η περιπλάνηση σαν ψευδεπίγραφο της ελευθερίας και της υπέρβασης, αφήνοντας πίσω το Κανάλε Γκράντε, την αιμομιχτική αποπνιξία του Τάμας και της Εύας Ούλπιους, των συνειρμών της Βουδαπέστης, την συγκρουσιακή πατρική φιγούρα των φρουδικών εκδοχών, "την ασθένεια της ηθικής ιδιωτείας" της Έρζι και των οικογενειακών περίγυρων[4]. 

Ο Μίχαγι είναι η εντελέχεια του τοτεμισμού: η απόπειρα να χειραφετηθεί απέναντι στο ταμπού της οικογένειας-φυλής με μια γυναίκα- σύζυγο- την Έρζι- έξω απ' τον Κύκλο: κύκλο απ' τον οποίο δεν θα γλυτώσει ποτέ, παραμένοντας δέσμιος, μαγικά δεμένος στον πλατωνικό έρωτα που τρέφει για την Εύα Ούλπιους και τον αντι-τοτεμικό ανδρισμό του Τάμας.[5]. 

Κάτι ανάλογο με τον νευρωτικό Μίχαγι, συμβαίνει στην Έρζι: ένα κατ' εξοχήν τοτεμικό ζώο- Ersatz, που ξεφεύγει προσωρινά απ' τον πατέρα- σύζυγο Ζόλταν Πάτακι. Ο γάμος της με τον Μίχαγι, αλλά κυρίως ο μήνας του μέλιτος, είναι η αντίδραση στην πατρότητα- ταμπού, η ενδεχομενικότητα μιάς λυτρωτικής πορείας μέσα απ' τη μυσταγωγία του γάμου[6] 

"Τι παράξενο", σκέφτηκε η Έρζι, "έπειτα από ένα χρόνο οικειότητας, με πολιορκεί με την ίδια φωνή,με την ιδια εσωτερική ανησυχία, σαν να ήταν εντελώς αβέβαιος για το αν θα ανταποκρινόμουν. Μάλιστα όσο περισσότερο με επιθυμεί τόσο πιο απόμακρα, με τόσο πιο εξειδικευμένο τρόπο με πολιορκεί- λες και έτσι εξωράιζε την επιθυμία του, λες και έτσι απέτιε σ' αυτήν, στην Έρζι, τον πρέποντα σεβασμό- και δεν τον κάνει να πλησιάσει ούτε η μεγαλύτερη εγγύτητα, η σωματική. 

Δεν μπορεί ν' αγαπάει παρά μόνο όταν νιώθει απόσταση μεταξύ μας."[7]. 'Ετσι ο Μίχαγι παραμένει μέσα στον αιμομικτικό κύκλο: Η Έρζι αποκτά την οντικότητα του ζώου- τοτέμ, που ο Μίχαγι δαιμονοποιεί:"Αυτό που άλλοτε απαγόρευε ο πατέρας, τώρα οι γυιοί το υποστήριζαν χάρη στην "αναδρομική υπακοή", πολύ γνωστή ψυχική κατάσταση για την ψυχανάλυση. 

Αποκήρυξαν την πράξη τους απαγορεύοντας το θανάτωμα του τοτέμ που θεωρείτο υποκατάστατο του πατέρα και παραιτήθηκαν από την απόλαυση της πράξης τους με το να αρνούνται τις σεξουαλικές σχέσεις με τις γυναίκες που "ελευθέρωσαν"[8]: 

"Αυτή η φλωρεντινή νύχτα ήταν η πρώτη και μοναδική εξαίρεση. Η Έρζι δέχτηκε με απορία, αλλά ευχαρίστως τις ασυνήθιστες θωπείες του Μίχαγι και τις ανταπέδωσε, δεν κατάλαβε τι συνέβαινε, όπως και μετά δεν κατάλαβε την αφάντστη κακοκεφιά του Μίχαγι, ούτε και την ντροπή του"[9]. 

Όλα έχουν ήδη συντελεσθεί: Ο Μίχαγι δεν είναι ο ελευθερωτής της Έρζι- και το ξέρει πια, ούτε η Έρζι απόκτά ένα νέο πεπρωμένο μαζί του. Η ομηρία της περιπλάνησης- που τώρα αρχίζει και για τους δυο- είναι το "πανάρχαιο" δράμα των νευρώσεων στον αστικό πολιτισμό μας: "..................η α-κοινωνική φύση της νεύρωσης απορρέει από την πρωταρχική της τάση να αποφύγει την πραγματικότητα που δεν προσφέρει ικανοποίηση και καταφεύγει σ' ένα φανταστικό κόσμο γεμάτο από δελεαστικές υποσχέσεις....."[10].

ΙΙ (Ο περιπλανώμενος) "Ο Μίχαγι έφτασε πεζός από το Σπέλο στην Ασσίζη........Η γη των Φραγκισκανών...... 

Ερχόμενος στην Ασσίζη ήλπιζε να βρει το Έρβιν. Ως νεαροί, επί ηγεμονίας Έρβιν, είχαν διαβάσει τα πάντα που μπορούσε να διαβάσει κανείς για τον μεγάλο Άγιο της Ασσίζης.........Και η συσσωρευμένη κούραση δεκαπέντε χρόνων δεν κυρίευσε τον Μίχαγι παρά μόνον όταν στην Τεροντόλα, άθελά του, όχι όμως και χωρίς να έχει τέτοια πρόθεση, πήρε το άλλο τρένο-......το οποίο τρένο τον πήγε όλο και πιο μακριά από την Έρζι, προς την μοναξιά και τον εαυτό του.[11]
"Είναι ο πατήρ Σεβερίνος", απάντησε ο Ιταλός. 

"Είναι πολύ άγιος άνθρωπος.....Ο Μίχαγι ακόμα δεν είχε πάρει απόφαση να τον πλησιάσει . Πίστευε ότι ο Έρβιν που είχε γίνει τόσο άγιος άνθρωπος, μάλλον θα ντρεπόταν για τα κοσμικά νιάτα του......... 

Ω, Έρβιν....πες μου....πώς έγινε...και πώς είναι η Έύα; 

πώς δηλαδή θα έπρεπε να ήταν; Ήταν πολύ όμορφη. Ήταν όπως πάντα..."[12]
Ο Έρβιν είναι ο αναχωρητής του έρωτα. Εγκαταλείπει τα εγκόσμια για την μοναστική ζωή και εξομολογεί- κάποτε- την Εύα, τον μεγάλο του έρωτα, αφού εξορκίσει το φάντασμα του αυτόχειρα Τάμας, που είναι αδελφός της. 

Γίνεται αυτός που θα παροτρύνει τον Μίχαγι να ανακαλύψει τον εαυτό του, στη Ρώμη. Η Εύα, λοιπόν, είναι για τον Έρβιν η εκπροσώπηση του μητρικού δικαίου, που διαρκεί μέχρι την αντικατάστασή του κοινωνικά από την πατριαρχία- με τον τρόπο που δομείται, αυστηρά, η οικογένεια Ούλπιους. 

Το ταμπού της προστασίας του ζώου τοτέμ, που τώρα είναι η Εύα, αποκτά πατριαρχική και θρησκευτική τάση και παραμένει ανέγγιχτη, για τον λόγο αυτό απ' τον ίδιο. Ο βαθύς τοτεμισμός της θρησκείας οδηγεί τον Έρβιν στην αντίληψη της ενοχής και την μεταμέλεια, διατυπωμένα στον μοναστικό βίο.[13] 

Όλες οι θρησκείες, αποτελούν, στη βάση της φρουδικής σκέψης, την επίγνωση της ενοχής για τον φόνο του πατέρα και άσχετα με την βαθμίδα πολιτισμού, οι εννοιακότητες αυτής της κατηγορίας βασανίζουν την ανθρωπότητα ασταμάτητα. Το τοτέμ παρουσιάζει μια αμφίρροπη τάση γύρω του, όπου η κοινωνική οργάνωση αδυνατεί να ισορροπήθεί λόγω των ψυχολογικών πιέσεων και γενικά των συναισθηματικών συνθηκών.

 "Η θρησκεία του τοτέμ δεν περιέχει αποκλειστικά εκδηλώσεις μεταμέλειας και προσπάθειας συμφιλίωσης, αλλά χρησιμεύει και σαν διαφύλαξη της ανάμνησης απέναντι στον σκοτωμένο πατέρα[14], ακριβώς όπως η μνήμη του πατέρα στον Μίχαγι, που προδικάζει την επιστροφή του ή η μνήμη του συζύγου Ζόλταν Πάτακι- πατρικό Erzatz, στη συνείδηση της Έρζι- που επίσης προλογίζει τον γυρισμό της. 

Η αυτο-απελευθέρωσή τους- έστω και σαν απόπειρα- είναι η μόνη απελευθέρωση που έχει νόημα γι' αυτούς. Αρνητές όντες της αθλιότητας και της καταπίεσης, "έχουν βγει έξω απ' το κοπάδι και η αναρχία τους υπάρχει στη δύναμή τους να πραγματώσουν τους εαυτούς τους"[15]. 

Ο Μίχαγι και η Έρζι, είναι τραγικοί μέσα στην ίδια την ψυχω-νεύρωσή τους και αλλοτριωμένοι απ' τη φύση των πραγμάτων που η κοινωνία αναπαράγει συνεχώς για να "υπάρξει". Αγνοούν ή βρίσκονται εκτός της διαλεκτικής που εξωθεί την Ιστορία. 

Απ' τον αιμομικτικό κύκλο των Ούλπιους, o Έρβιν επωμίζεται τον μακρινό ρόλο του εξιλαστήριου θύματος, την κατ' εξοχή χριστολογική σωτηριολογική φιγούρα των τοτεμικών θρησκειών, ενώ ο Τάμας ζει τη διονυσιακή ατμόσφαιρα της ουτοπίας του , προετοιμάζοντας αδιάλειπτα το θάνατό του, την προσωπική του κατάβαση στον Άδη, ως άλλος Διόνυσος.

ΙΙΙ (Ρώμη) Go thou Rome- at once the Paradise,
the Grave, the City, and the Wilderness
Shelley, Adonais[16 ]
Η παρουσία του Μίχαγι στη Ρώμη είναι κυρίως συνυφασμένη με την φιλοξενία του παληού φίλου των μαθητικών του χρόνων, και διάσημου θρησκειολόγου Βάλντχάιμ. Ο Μίχαγι μελετά με πάθος θρησκειολογικά θέματα. 

Παίρνει τη μύηση του δυώνυμου έρωτας- θάνατος, καθώς ο Βάλντχάιμ του μιλάει για την έκσταση του θανάτου, μ' ένα τρόπο που θυμίζει τους "Δαιμονισμένους" του Ντοστογιέφσκι: ".....μιλώ για τον πόθο εκείνων που στην πληρότητα της ζωής τους, μάλιστα επειδή η ζωή τους είναι τόσο πλήρης, εκδηλώνουν επιθυμία πρός την κατεύθυνση του θανάτου, προς την μεγαλύτερη έκσταση, όπως όταν μιλούν για θανάσιμο έρωτα......

Για τον αρχαικό άνθρωπο αυτό ήταν αυτονόητο.....Γι' αυτό λέω ότι η τελευτή είναι ερωτική πράξη: διότι την ποθούσαν και σε τελική ανάλυση όλοι οι πόθοι είναι ερωτικοί.....Ο άντρας ποθεί πάντα κάποια γυναίκα, είπαν οι φίλοι μας οι Ετρούσκοι, άρα ο θάνατος, η τελευτή, είναι γυναίκα. Είναι γυναίκα για τον άντρα και είναι αντρας, βίαιος σάτυρος για την γυναίκα. Αυτό λένε τα αγάλματα.....οι απεικονίσεις της εταίρας- θανάτου σε διάφορα αρχαικά ανάγλυφα. 

Ο θάνατος είναι μια πόρνη που αποπλανεί τα παλικάρια. Απεικονίζεται με τεράστιο αιδοίο......Από εκεί ήρθαμε και εκεί πηγαίνουμε.....Γεννηθήκαμε μέσω μιας ερωτικής πράξηςκαι μέσω μιας γυναίκας, μέσω της εταίρας- θανάτου, η οποία είναι ο μεγάλος αντίποδας της Μητέρας.....όταν πεθαίνουμε ξαναγυρίζουμε στην αρχέγονη μήτρα.[17]. 

Τώρα πια η Ρώμη για τον Μίχαγι- και το Παρίσι- για την Έρζι, είναι τα πάντα. Η πόλη ταυτολογείται απ' την πολεοδομική φιλολογία ως η μήτρα του ανθρώπινου γίγνεσθαι (Αριστοτέλης, Mumford, Lefebvre, Choay). Το αιδοίο που περιγράφει ο Βαλντχάιμ, ο τάφος- του Σέλλευ, the wilderness- η έρημη χώρα- η απέραντη μοναξιά με την απολυτότητα της σοφίας της. Το καβαλιστικό Ντάατ. 

Όμως κανείς τους δεν είναι έτοιμος να διαβεί την έρημο και να πεθάνει.....Κανείς. Παρά μόνον ο Τάμας Ούλπιους. Γιατί κανείς δεν είναι βαθιά ερωτικός όπως αυτός. Κανείς δεν προετοίμασε την τελευτή του τόσο επίμονα και συνειδητά, μέσα στον μύθο- προυπόθεση της κάθε θρησκείας- αυτός και συνάμα ο Έρβιν[18]- ο διονυσιακός Τάμας και η απολλώνια μορφή του Έρβιν, του padre Severino al monastero di Gubbio, της δικής του Ρώμης.... 

Ο Σερμπ απορρίπτει- εδώ, τουλάχιστο- τη διαλεκτική επειδή είναι συνεπαρμένος απ' τον διονυσιασμό των αισθήσεων, την τελετουργική μαγεία της ίδιας της ζωής: Ακόμη κι ο Έρβιν βυθισμένος μέσα στα τελετουργικά της θρησκείας και του τοτεμισμού, στην έκ-στασή του απέναντι στον "ακίνητο χρόνο" όπως τον εκμηστυρεύεται στον Μίχαγι, θα σώσει την Εύα μ' ένα τρόπο μυστηριακό και θα ξορκίσει για πάντα τον Τάμας, κλείνοντας την Πύλη της Κολάσεως.

IV (η Πύλη της Κολάσεως) Έτσι τώρα όλα τελειώνουν, ολοκληρώνεται η Μεγάλη Επιστροφή. Ο καθένας με τον τρόπο του γυρίζει στην παιδικότητα ή ακόμα και στην αθωότητα του παιδικού retour στο τοτέμ 

"Μίχαγι, όταν θα διαβάζεις το γράμμα μου, εγώ θα ταξιδεύω προς την Βομβάη. Δεν θα έρθω. Εσύ δεν θα πεθάνεις. Εσύ δεν είσαι ο Τάμας. Ο θάνατος του Τάμας είναι μόνο για τον Τάμας και ο καθένας πρέπει να ψάξει για τον δικό του θάνατο............................. 

Ο Μίχαγι τον άκουγε. Επέστρεφε. Θα δοκίμαζε να κάνει αυτό που δεν κατάφερε επί δεκαπέντε χρόνια: να συμβιβαστεί. Ίσως αυτή τη φορά να πετύχαινε. Αυτή ήταν η μοίρα του. Θα παραδοθεί. Τα γεγονότα στάθηκαν πιο δυνατά από αυτόν.Δεν γινόταν να δραπετεύσει. Πάντοτε περίμεναν εκείνοι οι πιο δυνατοί, οι πατέρες, οι διάφοροι Ζόλταν, οι επιχειρήσεις, οι άνθρωποι. 

Ο πατέρας του αποκοιμήθηκε, ο Μίχαγι χάζευε από το παράθυρο.....έπρεπε να κρατηθεί ζωντανός. Θα ζούσε κι εκείνος όπως τα ποντίκια ανάμεσα στα ερείπια. Πάντως θα ζούσε. Κι όσο ζούσε όλο και κάτι μπορούσε να συμβεί."[19]
Ο Βουντ, το 1912, στο βιβλίο του "Στοιχεία της ψυχολογίας των λαών", έγραφε:
"Μπορούμε να παραδεχτούμε χωρίς να ξεφύγουμε πολύ από την αλήθεια ότι ο πολιτισμός του τοτέμ παντού αποτέλεσε ένα προπαρασκευαστικό στάδιο ανάμεσα στην πρωτόγονη ανθρωπότητα και στην εποχή των ηρώων και των θεών.[20]
"........Κι όσο ζούμε όλο και κάτι θα μπορούσε να συμβεί, παραφράζοντας: Για παράδειγμα μια νέα εποχή ηρώων και θεών"

Φώτης Μισόπουλος
Λέσχη ανάγνωσης Κιλκίς
Χριστούγεννα 2013

Σημειώσεις
[1]: Άνταλ Σερμπ, ό.π. 

[2]: του ιδίου, Ο λόγος της πόλης και η πόλη του λόγου- Σχόλιο για την πολεοδομική ουτοπία και ένα collage- Κιλκίς 1997, Περιοδικό ΠΡΙΣΜΑ,, τεύχος 5, σελ. 13 

[3]: ό.π. σελ 13 

[4]:΄Ανταλ Σερμπ, ό.π. σελ.38 

[5]: Σίγκμουντ Φρόυντ, Τοτέμ και Ταμπού, Εκδόσεις Δαμιανός, σελ.86: "Η παντοδυναμία των ιδεών εμφανίζεται καθαρά στην νεύρωση γιατί βρίσκονται κοντύτερα στην συνείδηση στην περίπτωση αυτή. Η περίπτωση νεύρωσης καθορίζεται με τα συμπτώματά της όχι από τα πραγματικά γεγονότα αλλά απ' τον κόσμο των σκέψεων". 

[6]: ό.π., σελ.86-87: "Έτσι φαίνεται καθαρά πόσο ο νευρωτικός άνθρωπος βρίσκεται κοντά στους πρωτόγονους που νομίζουν ότι μόνο με τις ιδέες τους μπορούν ν' αλλάξουν τον εξωτερικό κόσμο. Οι πράξεις των νευρωτικών έχουν μαγική φύση ή είναι ενάντια στην μαγγανεία με σκοπό την αποτροπή των διαφόρων απειλών που αντιμετωπίζουν..." 

[7]: Άνταλ Σερμπ, ό.π. σελ. 87 

[8]: Σίγκμουντ Φρόυντ, ό.π., σελ. 112 

[9]: Άνταλ Σερμπ, ό.π., σελ. 88 

[10]: Σίγκμουντ Φρόυντ, ό.π., σελ. 78 

[11]: Άνταλ Σερμπ, ό.π., σελ. 100-108 

[12]: ό.π., σελ 156-164 

[13]: Ο Φρόυντ, γράφει, ότι η επίγνωση της ενοχής των υιών οδηγεί στην ίδρυση της θρησκείας, ως μετεμέλεια, και πως αν ο πατέρας ήταν τοτέμ δεν θα τον σκότωναν (ό.π. σελ.113) 

[14]: ό.π., σελ. 113 

[15]: Λεωνίδας Χρηστάκης, Η ιστορία της αλητείας, Κατσάνος, 1997, σελ. 57-58 

[16]: Άνταλ Σερμπ, ό.π.,σελ.194 

[17]: ό.π., σελ. 273 

[18]: Φ.Νίτσε, Η γέννηση της τραγωδίας, Νησίδες, 2005, σελ.123 

[19]: Άνταλ Σερμπ, ό.π., σελ. 327- 329 

[20]: Σίγκμουντ Φρόυντ, ό.π., σελ. 93

* Άνταλ Σερμπ: Απ' τους μεγαλύτερους Ούγγρους λογοτέχνες του 20ού αιώνα, οπαδός της φρουδομαρξιστικής Σχολής της Φραγκφούρτης. Ως Εβραίος που ήταν μεταφέρθηκε το 1944 σε στρατόπεδο συγκέντρωσης και τον Ιανουάριο του 1945, σε ηλικία 43 ετών πέθανε με φρικτό τρόπο (δάρθηκε μέχρι θανάτου).